„Od soboty wojska polskie biorą w posiadanie przyznane nam na mocy traktatu pokojowego ziemie — ongi przez gwałt i zbrodnię od Macierzy polskiej oderwane. Dziejowa to zaprawdę chwila. W karnym szyku, według dokładnie przygotowanego planu posuwają się dzielne nasze oddziały w Księstwie ruchem wachlarzowym na południe, zachód i północ, zajmując te okolice które dotąd pozostawały poza linią demarkacyjną. Leszno, Zbąszyń, Bydgoszcz — oto główne punkty wytyczne” – pisano w „Kurierze Poznańskim” w styczniu 1920 roku, o ziemiach przyznanych Polsce na mocy traktatu wersalskiego. Wspomniany Zbąszyń, rok wcześniej dwukrotnie bezskutecznie próbowali zdobyć powstańcy wielkopolscy.
Po zdobyciu Nowego Tomyśla był to kolejny kluczowy punkt na odcinku zachodnim. Z jednej strony jako ważny węzeł kolejowy, z drugiej z racji strategicznego położenia nad Obrą, której linię planowano opanować. Przeszkodą była jednak znaczna przewaga ludności niemieckiej, a także stacjonująca w mieście, oprócz ochotniczego oddziału Grenschutzu, grupa żołnierzy z Frankfurtu. Ponadto przy stacji kolejowej utworzono stanowiska ogniowe. W nocy z 4 na 5 stycznia oddział powstańczy pod komendą Edmunda Klemczaka ruszył na Zbąszyń. Wojacy zajęli po drodze stacje w Jastrzębsku i Chrośnicy, a gdy obeszli jezioro uderzyli od strony zachodniej na dworzec kolejowy. Początkowo udało się go zająć, jednak na skutek przewagi sił po stronie nieprzyjaciela, a także kończącej się amunicji powstańcy musieli się wycofać.
Kilka dni później, 10 stycznia 1919 roku podczas narady powstańczej w Grodzisku Wielkopolskim, postanowiono, aby nad ranem następnego dnia ponownie uderzyć na Zbąszyń. W mieście stacjonowało wówczas już około 500 żołnierzy niemieckich, którzy wzmocnili posterunki po pierwszym polskim ataku, a także około 500 ochotników Grenschutzu. Przeciwko nim podporucznik Kazimierz Zenkteler planował skierować kompanię kórnicką, która miała uderzyć od północy, jarocińską, której powierzono wzięcie dworca od wschodu, oddziały ściągnięte z Grodziska i Wolsztyna miały zaatakować od południa, a pozostałe, obejść jezioro i nacierać od zachodu. Kompania kórnicka w drodze do Zbąszynia została zaatakowana w Strzyżewie, a do pomocy jej skierowano oddziały opalenickie. Do miasta dotarły tylko kompanie jarocińska i bukowska, jednak nie były w stanie przeciwstawić się mającemu znaczną przewagę liczebną i ogniową przeciwnikowi.
Oddziały powstańcze wycofały się do pobliskich wsi w oczekiwaniu na niemiecką ofensywę, która nastąpiła 17 stycznia na Łomnicę. Na szczęście stacjonujące tu kompanie kórnicka
i jarocińska odparły atak wroga. 12 lutego miała miejsce krwawa potyczka o przedmoście pod Grójcem Wielkim, w której zginęło kilkudziesięciu powstańców, a ostatnie walki w tym rejonie stoczono pod Nową Wsią Zbąską 17 lutego. Kilkukrotna przewaga nieprzyjaciela spowodowała spore straty po stronie polskiej, w tym dwudziestu poległych. Podpisany dzień wcześniej rozejm w Trewirze kończył powstanie wielkopolskie. Zbąszyń jeszcze przez blisko rok pozostawał po stronie niemieckiej. 17 stycznia 1920 roku na mocy postanowień traktatu wersalskiego miasto wróciło w polskie ręce. Dwa dni później do Zbąszynia przybył generał Józef Dowbor Muśnicki owacyjnie witany przez mieszkańców. W tym dniu odbyła się także uroczysta defilada wojskowa. Na cześć generała wydano uroczysty obiad.
Po przyłączeniu ziemi zbąszyńskiej do Polski, latem 1920 roku ekshumowano szczątki powstańców poległych w walkach o linię Obry. Pięćdziesięciu ośmiu wojaków pochowano w sześciu zbiorowych mogiłach na cmentarzu w Nowej Wsi Zbąskiej. Siedem lat później, 3 lipca 1927 roku dzięki staraniom Towarzystwa Powstańców i Wojaków odsłonięto i poświęcono w tym miejscu pomnik ku czci ofiar. Dziewięćdziesiąt lat później został on odrestaurowany. W tym samym roku odnowiono także pomnik ku czci powstańców wielkopolskich, bojowników o wolność i demokrację oraz ofiar hitleryzmu. Obelisk ten odsłonięty został 17 stycznia 1969 na Placu Wolności w Zbąszyniu w miejscu monumentu z 1924 zniszczonego przez wojska niemieckie w czasie II wojny światowej.
Na cmentarzu w Zbąszyniu znajduje się mogiła Jacentego Janka rozstrzelanego 11 stycznia 1919 roku przez Grenzschutz za to, że jako ustawiacz na stacji kolejowej, podczas pierwszego ataku na miasto, tak rozmieścił wagony by dawały osłonę powstańcom. Współcześnie w pobliżu miejsca jego egzekucji znajduje się głaz z tablicą upamiętniającą powstańca oraz ulica jego imienia. Na wspomnianym grobie umieszczono również tablicę ku czci Franciszka Kałka, który zginął 11 stycznia 1919 roku w walkach o Zbąszyń. Na miejscowej nekropolii znajduje się także mogiła czterech powstańców – Stanisława Cieślaka, Jana Wojtkowiaka, szeregowca Katelli i jednego nieznanym nazwisku. Wspomniani, zmarli w niemieckiej niewoli w Sulechowie i dopiero w listopadzie 1931 roku, po wielu latach starań, uzyskano zgodę na ich ekshumację.
Michał Dachtera
Bibliografia:
Zdjęcia:
Na pierwszym zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Przemówienie starosty powiatu nowotomyskiego Andrzeja Cichowskiego na granicy państwa, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/1.
Na drugim zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Udekorowane wieńcami trumny powstańców na granicy państwa, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/2.
Na trzecim zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Trumny powstańców okryte flagą państwową na katafalku podczas uroczystości pogrzebowych, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/3.
Na czwartym zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Przemówienie burmistrza Zbąszynia Fejferta podczas uroczystości na rynku, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/4.
Na piątym zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Kondukt pogrzebowy na ulicach miasta. Na czele ksiądz proboszcz Leon Płotka, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/5.
Na szóstym zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Kondukt pogrzebowy na ulicach miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/6.
Na siódmym zdjęciu: Pogrzeb poległych powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, 1931, Złożenie trumien powstańców do grobu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/7.
Na ósmym zdjęciu: Pomnik ku czci powstańców w Nowej Wsi Zbąskiej (po 1927, przed 1939), Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/9/8179.
Na dziewiątym zdjęciu: Wkroczenie wojska polskiego do Zbąszynia. Defilada na rynku,
19 stycznia 1920, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/547.
Na dziesiątym zdjęciu: Pomnik czterech powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu, listopad 1935, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/444/1.
Na jedenastym zdjęciu: Odsłonięcie pomnika powstańców wielkopolskich w Zbąszyniu w listopadzie 1935 roku, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/444/2.
Na dwunastym zdjęciu: Placówka powstańcza pod Zbąszyniem, 1919, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/541.
Na trzynastym zdjęciu: Powstańcy wielkopolscy w okopach pod Zbąszyniem, 1919, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/441.
Na czternastym zdjęciu: Pocztówka, Zbąszyń strona zachodnia, Georg Stilke, Berlin 1929, Biblioteka Narodowa Polona.
Na piętnastym zdjęciu: Pocztówka, Obra w Zbąszyniu, Kunstverlag Herm. Łukowski, Wrocław, 1916, Biblioteka Narodowa Polona.
Na szesnastym zdjęciu: Stary dworzec kolejowy w Zbąszyniu, 1926, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/3523/6.
Dołącz do nas