Malarze powstania wielkopolskiego - Powstanie Wielkopolskie

Malarstwo batalistyczne ma w Polsce wielowiekową tradycję. Szczyt jego popularności przypada na dziewiętnaste stulecie. To wówczas namalowane zostały „Szarża w wąwozie Somosierra” Piotra Michałowskiego, „Czarniecki pod Koldyngą” Józefa Brandta, „Powstaniec z 1863” Maksymiliana Gierymskiego, „Szarża jazdy poznańskiej pod Rajgrodem” Juliusza Kossaka, „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki, czy wreszcie „Panorama Racławicka” stworzona przez zespół malarzy z Janem Styką i Wojciechem Kossakiem na czele.

Warto wspomnieć, że również powstanie wielkopolskie miało swoich batalistów. Najbardziej znanym z nich był zapewne Leon Prauziński, autor dwunastu obrazów ilustrujących zryw grudniowy. Urodził się 15 maja 1895 roku w Poznaniu w rodzinie Kazimierza i Ewy z Małeckich. Nauki pobierał w gimnazjach w Poznaniu i Ostrowie Wielkopolskim. W 1915 roku został powołany do armii pruskiej, w szeregach której walczył pod Verdun (1916) i w Lasach Argońskich (1917), gdzie został kilkukrotnie ranny. Przed wybuchem powstania wielkopolskiego przybył do Poznania i od samego początku brał udział w walkach m.in. przy moście Chwaliszewskim, co uwiecznił na jednym ze swoich obrazów. Wojował także na frontach zachodnim i południowym – pod Zbąszyniem, Wolsztynem i Miejską Górką. 

Po zakończeniu powstania brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1920 roku zdał maturę w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu, a rok później ukończył Szkołę Podchorążych. Kształcił się także na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. W latach 1921-23 na podstawie własnych szkiców wykonanych w czasie powstania wielkopolskiego namalował 12 obrazów olejnych. Stworzył również ilustracje powstańcze do książek „Jak dzieci wypędziły Niemców z Poznania” i „W marszu i bitwie”. Jesienią 1939 roku Paruziński został aresztowany przez gestapo i osadzony w Forcie VII, a jego obrazy zniszczono. Artystę rozstrzelano 6 stycznia 1940 roku.

Do popularnych wizerunków ilustrujących powstanie wielkopolskie należą również obrazy Leona Wróblewskiego. Malarz ten przyszedł na świat 27 stycznia 1893 roku w Poznaniu. Był synem Melchiora i Katarzyny z d. Majchrzak. Studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie i Academie de la Grande Chaumiere w Paryżu. Swój warsztat doskonalił także pod okiem Wojciecha Kossaka. Brał czynny udział w powstaniu wielkopolskim w Poznaniu, a następnie na odcinku nadnoteckim. Namalował kilka obrazów ilustrujących grudniowy zryw – „Zdobycie Fortu Grolman”, „Rozbrajanie Niemców na Starym Rynku w Poznaniu w 1918 roku”, „Atak na gmach policji w Poznaniu”, czy wreszcie słynne „Armaty pod Bazarem”. Wykonał również ilustracje do książki Zygmunta Wieliczki, „Szkice i fragmenty z powstania wielkopolskiego 1918/19”. Zmarł w Warszawie 26 września 1975 roku. Został pochowany na Wojskowych Powązkach. 

Do godnych uwagi artystów powstania wielkopolskiego należy również autor „Ver Sacrum – Teka Armii Wielkopolskiej” Stefan Czesław Sonnewend. Urodził się 13 lipca 1885 roku w Poznaniu, w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Jego ojciec Józef brał udział w powstaniu styczniowym, a dziadek w listopadowym. Dzieciństwo spędził w Wiedniu, tutaj pobierał też nauki. W 1901 roku rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Kształcił się pod okiem takich artystów jak Stanisław Wyspiański czy Teodor Axentowicz. Po ich ukończeniu wiele podróżował – przebywał w Dreźnie, Wiedniu, Paryżu, Poznaniu, Krakowie, a także na wielkopolskiej prowincji. W 1914 roku przystąpił do Legionów Polskich. Pod koniec 1918 roku przybył do Poznania, skąd po wybuchu powstania przez Warszawę wrócił do Wiednia. Do stolicy Wielkopolski dotarł w marcu 1919 roku. Został przydzielony do sztabu generała Józefa Dowbor-Muśnickiego. Wówczas to rozpoczął pracę nad „Teką Armii Wielkopolskiej” liczącą 160 rysunków – karykatur żołnierzy tej armii. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Zmarł w Dubinie (Ukraina) 19 września 1939 roku. 

Na koniec warto wspomnieć jeszcze jednego artystę – Kazimierza Jasnocha. Urodził się 3 marca 1886 roku w Czersku w rodzinie Teodora i Marii z Karczyńskich. Malarstwo studiował w Krakowie i Berlinie. W czasie pierwszej wojny światowej został wcielony do armii pruskiej. W powstaniu wielkopolskim od samego początku zajmował się łącznością, najpierw w Poznaniu, a następnie na froncie północnym i w Bydgoszczy. Brał również udział w wojnie polsko-bolszewickiej, III powstaniu śląskim, a także kampanii wrześniowej, mimo iż wiele lat wcześniej, w 1928 roku został dotknięty paraliżem. Jasnoch jest autorem kilku obrazów związanych z powstaniem wielkopolskim m.in. „Pogrzeb Franciszka Ratajczaka”, czy „Łączność na froncie północnym”. Zmarł 17 stycznia 1966 roku w Poznaniu, został pochowany na Cmentarzu Górczyńskim. 

Michał Dachtera

Bibliografia:

Witold Francuziak, „Żołnierz – artysta Leon Prauziński”, „Kronika Miasta Poznania”, nr 4 (39), Wydawnictwo Miejskie, Poznań 1971.

Stanisław Łoza, „Czy wiesz kto to jest?”, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa 1938, biogram Kazimierza Jasnocha.

Mieczysław Michałkiewicz, „Czesław Stefan Sonnenwend”, Poznań 1938.

Lech Paczkowski, „Malarz i telegrafista. Wspomnienie o Kazimierzu Jasnochu”, red. Janusz Karwat, „Wspomnienia z powstania wielkopolskiego”, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2007.

red. Bogusław Pawlak „Powstańcy wielkopolscy, Biogramy uczestników powstania wielkopolskiego”, tom XVI, Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/19, Poznań 2019, biogram Leona Prauzińskiego.

Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948.

Zygmunt Wieliczka, „Szkice i fragmenty z powstania wielkopolskiego 1918/19”, Związek Weteranów Powstań Narodowych 1914/19, Poznań 1933.

Roman Wilkanowicz, „Jak dzieci wypędziły Niemców z Poznania”, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1923.

Katalog wystawy, „Ogólnopolski Salon Sztuki. Wystawa Sztuka – Kwiaty – Wnętrze”, Poznań, 1937.

Wojskowe Biuro Historyczne, https://wbh.wp.mil.pl/pl/,  Kolekcja Akt Powstańców Wielkopolskich, sygnatura I.487.5135, Stefan Sonnewend.

Lista odznaczonych Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, http://powstancy-wielkopolscy.pl biogramy Leona Wróblewskiego i Kazimierza Jasnocha.

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Pocztówka, „Zebranie, zwołane przez Radę żołnierzy i robotników do sali rady miejskiej w Poznaniu w poniedziałek 11 listopada 1918 roku. Na zebraniu tym, po gorącem przemówieniu ś. p. dr. Mariana Głowackiego, postanowiono usunąć ówczesnego nadburmistrza Wilmsa” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na drugim zdjęciu: Pocztówka, „Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania w towarzystwie oficerów angielskich w czwartek 26 grudnia 1918 roku.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzecim zdjęciu: Pocztówka, „Hołd dzieci polskich, złożony Ignacemu Paderewskiemu w Poznaniu przed Bazarem w piątek 27 grudnia 1918 roku przed południem.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska
w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na czwartym zdjęciu: Pocztówka, „6 pułk grenadjerów niemieckich w towarzystwie ludności niemieckiej zrywa sztandary polskie i koalicyjne z siedziby Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu przy Św. Marcinie 40 w godzinach przed wieczornych w piątek 27 grudnia 1918 r.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego
z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na piątym zdjęciu: Pocztówka, „Rozdawanie broni pomiędzy ludność polską w Poznaniu na placu Wolności.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na szóstym zdjęciu: Pocztówka, „Szturm i zdobycie Prezydjum Policji – Śmierć bohaterska Franciszka Ratajczaka w piątek 27 grudnia 1918 roku.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na siódmym zdjęciu: Pocztówka, „Walki na przedmieściach Poznania – Fragment z walk przed mostem Chwaliszewskim.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na ósmym zdjęciu: Pocztówka, „Aresztowanie komenderującego generała V korpusu armji niemieckiej, generała von Bock und Pollach i jego szefa sztabu, w poniedziałek dnia 6 stycznia 1919 roku w gmachu dowództwa korpusu w Poznaniu.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dziewiątym zdjęciu: Pocztówka, „Historyczny moment – Odmarsz niemieckiej warty i wkroczenie polskiej warty na Głównym Odwachu przy Starym Rynku w Poznaniu.”  reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska
w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dziesiątym zdjęciu: Pocztówka, „Rozbrajanie pozostałej armii niemieckiej w fortach poznańskich.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na jedenastym zdjęciu: Pocztówka, „Zdobycie lotniska niemieckiego w Ławicy pod Poznaniem przez powstańców wielkopolskich w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska
w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwunastym zdjęciu: Pocztówka, „Przysięga wojsk polskich pod dowództwem generała Dowbór-Muśnickiego w niedzielę 26 stycznia 1919 roku w Poznaniu na placu Wolności.” reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego z kolekcji „Powstanie Wielkopolskie 1918/19”, nakładem S. A. Drukarnia Polska
w Poznaniu, Poznań, 1931, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzynastym zdjęciu: Leon Prauziński – artysta malarz, twórca serii rycin z powstania wielkopolskiego, pod Chobienicami koło Zbąszynia, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/449.

Na czternastym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Wjazd Paderewskiego do Poznania”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na piętnastym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Pierwsze strzały”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na szesnastym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Latająca kompania”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na siedemnastym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „W ataku”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński,
„W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na osiemnasty zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Front północny”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dziewiętnastym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Straż nad Notecią”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Front zachodni”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym pierwszym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „W ogniu granatów”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym drugim zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Współpraca ludności z powstańcami”,
za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym trzecim zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Pomimo rozejmu”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948.

Na dwudziestym czwartym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Powrót patrolu”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym piątym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Trzeci maj defilada”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym szóstym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Białe ułany”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym siódmy zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Groźne oko matki kompanii”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym ósmym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „W garnizonach zdarzały się zabawne historie”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dwudziestym dziewiątym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Piechota”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzydziestym: Rycina Leona Prauzińskiego „Ciężki dowództwa ciężkiej artylerii”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzydziestym pierwszym zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Wojska kolonialne”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzydziestym drugim zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Lotnicy”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzydziestym trzecim zdjęciu: Rycina Leona Prauzińskiego „Virtuti Militari”, za: Adam Urlich, Leon Prauziński, „W marszu i w bitwie: szlakiem powstańców wielkopolskich 1914-1919”, Wydawnictwo Zachodnie, Poznań 1948, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzydziestym czwartym zdjęciu: Leon Wróblewski, artysta malarz, batalista – fotografia portretowa, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/11/5849/1.

Na trzydziestym piątym zdjęciu: Leon Wróblewski – artysta malarz, batalista. Fotografia portretowa, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/11/5848.

Na trzydziestym szóstym zdjęciu: Leon Wróblewski, artysta malarz, batalista, na tle obrazu „Amerykanie pod Łukiem Triumfalnym”, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/11/5849/2.

Na trzydziestym siódmym zdjęciu: Artysta malarz Stefan Sonnewend na wystawie swoich obrazów, między 1928, a 1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/11/5220.

Na trzydziestym ósmym zdjęciu: Portret Stefana Sonnewenda, za: Mieczysław Michałkiewicz, „Czesław Stefan Sonnewend”, nakł. własny, 1938 Druk. Wydawnicza F. Krajna, Poznań 1938.

Na trzydziestym dziewiątym zdjęciu: Pułkownik Andrzej Kopa, rysunek autorstwa Stefana Sonnewenda z teki „Vera Sacrum”, za: Mieczysław Michałkiewicz, „Czesław Stefan Sonnewend”, nakł. własny, 1938 Druk. Wydawnicza F. Krajna, Poznań 1938.

Na czterdziestym zdjęciu: Kapitan Mieczysław Paluch, rysunek autorstwa Stefana Sonnewenda z teki „Vera Sacrum”, za: Mieczysław Michałkiewicz, „Czesław Stefan Sonnewend”, nakł. własny, 1938 Druk. Wydawnicza F. Krajna, Poznań 1938.

Na czterdziestym pierwszym zdjęciu: Porucznik Ludwik Bociański, rysunek autorstwa Stefana Sonnewenda z teki „Vera Sacrum”, za: Mieczysław Michałkiewicz, „Czesław Stefan Sonnewend”, nakł. własny, 1938 Druk. Wydawnicza F. Krajna, Poznań 1938.

Na czterdziestym drugim zdjęciu: Artysta malarz Kazimierz Jasnoch fotografia portretowa, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/11/3340.

Na czterdziestym trzecim zdjęciu: Artysta malarz Kazimierz Jasnoch przed swoją willą Jasnochówka nad jeziorem Wdzydzkim, 1936, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/11/3341.

Na czterdziestym czwartym zdjęciu: Obraz artysty malarza Leona Wróblewskiego „Atak na gmach policji w Poznaniu”, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/11/5850.

Na czterdziestym piątym zdjęciu: Obraz artysty malarza Leona Wróblewskiego „Armaty pod Bazarem”, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/11/5851.

Na czterdziestym szóstym zdjęciu: Obraz artysty malarza Leona Wróblewskiego „Rozbrajanie Niemców na Starym Rynku w Poznaniu w 1918 roku”, „Światowid”, nr 1, 1938.