Polowanie na Powstańców - Powstanie Wielkopolskie

„Obóz krwawej zemsty”, czyli Fort VII w Poznaniu to miejsce, w którym tak naprawdę zakończyło się Powstanie Wielkopolskie dla wielu bohaterów tego zrywu. W 1939 roku, ponad 20 lat po zwycięskim Powstaniu, funkcjonariusze niemieckiej grupy operacyjnej Einsatzgruppe VI tropili i wyłapywali wszystkich, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do zwycięstwa. Dla wojsk niemieckich, zemsta za to wydarzenie była priorytetem. O tym, jak wyglądało polowanie na Powstańców Wielkopolskich i co działo się w Forcie mówi Przemysław Jurkiewicz, kustosz w Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Fort VII.

Rozmawia: Anna Skoczek 

Przez Fort VII, który znajduje się w Poznaniu przy Al. Polskiej po 1939 roku przewinęło się od 17 do 40 tysięcy osób. Najbardziej brutalnym i krwawym okresem jest ten od jesieni 1939 roku do wiosny 1940. Na Powstańców Wielkopolskich polowały początkowo niemieckie „szwadrony śmierci” – Einsatzgruppen, a następnie Gestapo, Policja Bezpieczeństwa (SiPo) i Służba Bezpieczeństwa (SD). Nie tylko na tych, którzy brali bezpośredni udział w walkach, ale również na tych, którzy odpowiedzialni byli za kwestie organizacyjne. Ilu ludzi zginęło na terenie obozu? Właściwie nie wiadomo. Masowe egzekucje odbywały się w podpoznańskich lasach palędzko-zakrzewskich, stęszewskich, czy rożnowickich. Jak dokładnie wyglądało to polowanie na Powstańców?

Przemysław Jurkiewicz: Po wkroczeniu wojsk niemieckich na teren Polski za Wermachtem podążały specjalne grupy operacyjne Einsatzgruppen, których celem było wyłapywanie wszystkich osób wpisanych na listy proskrypcyjne. Były one przygotowywane jeszcze przed wojną przez niemiecki wywiad przy współpracy z mniejszością niemiecką, która zamieszkiwała te tereny i była dobrze zorientowana. Na obszarze Wielkopolski działała szósta grupa operacyjna.

Czyli wyłapywanie Powstańców nie było przypadkowe…
Nie. Ci ludzie zostali niejako skazani już wcześniej za to, że złamali przysięgę, którą składali na wierność cesarzowi i państwu niemieckiemu. Spora część Powstańców była wcześniej wcielona do armii niemieckiej podczas pierwszej wojny światowej. Niemcy nie mogli pogodzić się z tą zdradą. 

Czy ta specjalna niemiecka jednostka miała dokładny opis tych osób? Wiedzieli gdzie mogą przebywać?
Prawdopodobnie tak, chociaż nie wiemy jakie informacje znajdowały się na pierwotnej liście gończej, którą posługiwały się grupy operacyjne. W wydanej pod koniec 1939 roku specjalnej księdze gończej, obok nazwisk osób poszukiwanych podano ich daty urodzenia oraz miejsca zamieszkania. Były to więc dokładne wskazówki. Oprócz Powstańców Wielkopolskich na listach znaleźli się także Powstańcy Śląscy, przedstawiciele polskich środowisk patriotycznych, naukowych, kulturalnych oraz duchowni. Ci ludzie byli w pierwszej kolejności wyłapywani, aresztowani i mordowani w Forcie VII w ramach operacji o kryptonimie „Tannenberg”. Wielu Powstańców ginęło w podpoznańskich lasach, gdzie wykonywano na nich masowe egzekucje. Ginęli w różnych miejscach, ale formalnie byli więźniami obozu w Forcie VII, zorganizowanego właśnie na potrzeby Einsatzgruppe VI.

Grupy zajmującej się właśnie Powstańcami.
Dokładnie. Na początku Fort funkcjonował zresztą jako obóz koncentracyjny, a przez samych Niemców nazywany był „obozem krwawej zemsty”. Wskazywało to jednoznacznie, że chodziło im właśnie o zgładzenie Powstańców. Nazwa Fortu została bardzo szybko zmieniona i już w listopadzie 1939 roku, obóz nazwano obozem przejściowym. Z naszych informacji wynika, że najwięcej Powstańców Wielkopolskich zostało tu uwięzionych do wiosny 1940 roku. Trafiali tu wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób mieli związek z Powstaniem Wielkopolskim. Przykładem może być Aleksandra Bukowiecka, która miała olbrzymi wkład w organizację oddziałów powstańczych. Mieszkała w Cichowie pod Śremem, miała tam swoją posiadłość ponieważ była ziemianką. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego pomagała powstańcom finansowo, udostępniała pomieszczenia w swoim majątku. i organizowała oddziały. Właśnie za tę działalność została uwięziona w Forcie i tu zginęła. 

Siedzimy i rozmawiamy w Pana biurze na terenie Fortu VII i w tym pomieszczeniu również była cela. Co się tu znajdowało?
Była to cela numer 12, w której  wykonywano odwszawianie ubrań więźniarskich. Z opisów i wspomnień więźniów wynika, że pod ścianą znajdowało się trochę słomy, a w narożniku stały dwa wiadra na potrzeby fizjologiczne. Tutaj na ścianach więźniowie nie pozostawili po sobie żadnych śladów, ale w celi numer 1 jest ponad 200 różnych napisów i inskrypcji. Nie wszystkie są jednak czytelne. W niektórych wspomnieniach możemy przeczytać, że więzień na cegle przed wywiezieniem w nieznane pisał hasła patriotyczne typu „jeszcze Polska nie zginęła”. Nawet wizja egzekucji nie łamała ich ducha.

Te inskrypcje na cegłach to często jedyne ślady, które po tych osobach pozostały.
Napisy i inskrypcje w celi numer 1,y zostały odnalezione już ponad 10 lat temu, ale ta część Fortu nie była udostępniania zwiedzającym. W tym roku zostanie otwarta dla wszystkich. Na jednej z cegieł widać również bardzo wymowną inskrypcję „Ten tylko pokocha wolność, kto ją stracił”…  

Ile osób znajdowało się w tej celi?
Ze wspomnień wiemy, że były momenty, kiedy jednocześnie było tu więzionych około 200 osób. Chociaż jest jeden zachowany napis na cegle, który mówi, że było tu więzionych „600 chłopa”. 

Jak weszliście w posiadanie wspomnień, o których Pan mówi?
Przez Fort VII przeszło między 17 tysięcy, a 40 tysięcy więźniów. Przyjmuje się, że zginęło tu kilka tysięcy z nich. Większość trafiała więc do innych obozów lub więzień, niektórym udało się przeżyć i po wojnie opisywali swoje losy. Często ocaleni sami przynosili do nas spisane wspomnienia, aby pamięć o tym miejscu nie zginęła. W 1983 r. zostały one wraz z innymi  opublikowane w pracy zbiorowej pt. „Pamiętniki ocalonych”. Tam możemy znaleźć wspomnienia więźniów zarówno z Fortu VII, jak i z obozu w  Żabikowie. 

Które ze wspomnień wstrząsnęły Panem najbardziej?
Często opowiadam historię pewnego więźnia, który trafił do jednej z cel Fortu w najgorszym z możliwych okresów, czyli wtedy, kiedy panowała tu epidemia tyfusu. Miałem okazję jeszcze kilkanaście lat temu rozmawiać z tym człowiekiem osobiście i ta rozmowa zrobiła na mnie naprawdę wielkie wrażenie. Opowiadał mi, że razem z nim w celi zamkniętych było 65 więźniów, a epidemię przeżyło tylko 17 z nich. Czyli już wtedy mógł myśleć, że ma ogromne szczęście. Później wywożono go poza obiekt na ciężkie roboty i tam po raz kolejny wydarzyło się coś, co ledwo przeżył. Jeden z więźniów z jego grupy uciekł, a strażnicy za karę wybrali 10 innych więźniów i chcieli ich rozstrzelać. W tej grupie wybranej na śmierć, znalazł się nasz bohater. Opowiadał mi, że cała dziesiątka przygotowywała się do tego, że za chwilę zostanie zabita. W ostatniej chwili przed egzekucją okazało się, że uciekinier jednak został schwytany i zabity, w związku z tym pozostałych więźniów oszczędzono. Proszę sobie wyobrazić ile ten człowiek przeżył i jakie w tej całej tragedii miał szczęście. Niesamowite jest też to, że chciał nam o tym opowiedzieć… 

Kilka tysięcy osób, które zginęło w Forcie nie miało takiego szczęścia.
Nie jesteśmy w stanie oszacować ile dokładnie osób zginęło w tym miejscu. Nie wiemy też ilu dokładnie zamordowano tu Powstańców Wielkopolskich. Do tej pory udało nam się ustalić nazwiska 104 Powstańców, którzy tutaj byli więzieni. 

104 osoby… można powiedzieć, że niewiele.
Ale staramy się ich identyfikować dalej. Nie chcemy, żeby więźniowie byli anonimowi, niestety im więcej czasu upływa, tym nasza praca jest trudniejsza. Ci ludzie już nie żyją, członkowie ich rodzin też już umierają. Można powiedzieć, że o pamięć walczymy teraz z czasem. 

Na pierwszym zdjęciu: Fort VII w Poznaniu, fot. Anna Skoczek.

Na drugim zdjęciu: Pan Przemysław Jurkiewicz, kustosz w Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Fort VII, fot. Anna Skoczek.

Na zdjęciach od trzeciego do ósmego: Napisy i inskrypcje na ścianach celi Fortu VII, fot. Anna Skoczek.

Lista wszystkich, zidentyfikowanych Powstańców Wielkopolskich więzionych w Forcie VII:
1. Anioła Piotr
2. Antkowski Tadeusz
3. Baranowski Franciszek
4. Barczyński Leon
5. Bąkowski Mieczysław
6. Bisienkiewicz Józef
7. Biskupski Tomasz
8. Bukowiecka Aleksandra
9. Burzyński Stanisław
10. Chłapowski Konstanty
11. Ciesielski Bolesław
12. Czajka Adam
13. Czarczyński Adam
14. Czypicki Józef
15. Czochralski Kornel
16. Danielak Franciszek
17. Dura Hieronim
18. Effert Edmund
19. Eliński Józef
20. Felsman Antoni
21. Felsman Szczepan
22. Frankowski Mścisław
23. Frankowski Tadeusz
24. Gmura Franciszek
25. Goćwiński Edmund
26. Gruszczyński Antoni
27. Hirsch Stefan
28. Hoppel Franciszek
29. Jaczewski Marian
30. Jankowiak Jakub
31. Jankowski Bronisław
32. Jarociński Piotr
33. Jindra Czesław
34. Jóźwiak Stanisław
35. Kaczarowski Henryk
36. Kaminiarz Piotr
37. Kmieciak Marian
38. Knoll Zenon
39. Koczorowski Henryk
40. Koliński Stanisław
41. Komorski Leon
42. Konkiewicz Roman
43. Kordyla Stanisław
44. Kotecki Wacław
45. Krzyżankiewicz Włodzimierz
46. Kuczyński Wojciech
47. Kujawa Władysław
48. Kurzawski Adolf
49. Kwaśniewski Stanisław
50. Laube Władysław
51. Lemke Stefan
52. Libera Stanisław
53. Majchrzak Jan
54. Majewski Jan
55. Matylla Walenty
56. Mazany Wawrzyn
57. Mazur Stanisław
58. Michalski Władysław
59. Modrzyk Brunon
60. Mikołajczak Leon
61. Nijaki Franciszek
62. Nowaczyński Wincenty
63. Nowak Tadeusz
64. Nowakowski Kazimierz
65. Nowicki Wojciech
66. Nurkowski Marian
67. Olejniczak Franciszek
68. Orzałkiewicz Franciszek
69. Paluszkiewicz Ludwik ?
70. Piotrowski Stefan
71. Pluciński Maksymilian
72. Płotkowiak Jan
73. Pogodziński Sylwester
74. Polski Jan
75. Poszwiński Adam
76. Prauziński Leon
77. Prądzyński Józef
78. Rożek Marcin
79. Rydlewski Celestyn
80. Rządkowski Ludwik
81. Skorupski Franciszek
82. Skrzypczak Teofil
83. Smogulecki Stanisław
84. Smoliborski Władysław
85. Sobczak Ignacy
86. Spychała Alojzy
87. Spychała Piotr
88. Spychała Walerian
89. Stasiński
90. Stelmaszyk Bolesław
91. Szychowiak Ignacy
92. Szylf Czesław
93. Śniegocki Henryk
94. Thiel Stanisław
95. Tylczyński Józef
96. Urbaniak Franciszek
97. Wiencek Jan
98. Wiśniewski
99. Wojcieszak Jan
100. Woźniak Stanisław
101. Wrembel Józef
102. Wydra Teodor
103. Zalewski Roman
104. Zaworski Adam