Pomnik powstańca w Szamotułach - Powstanie Wielkopolskie

„Miasto Szamotuły przeżywało w dniach 7 i 8 [września 1929 roku] chwile podniosłe. Ulice przystrojono w zieleń, a na domach wywieszono sztandary. Miejscowe organizacje ustawiły bramy triumfalne, piękne i gustownie przybrane. Po raporcie i przeglądzie na rynku udano się pod pomnik [powstańca wielkopolskiego]. W pięknych słowach przemówił tam ks. Kaźmierski […], a płk Głembecki w imieniu Dowódcy Okręgu Korpusu Nr VII, dokonał aktu odsłonięcia pomnika” – pisano w „Dzienniku Poznańskim”.

Była to długo wyczekiwana chwila, gdyż pierwsze starania w kierunku budowy pomnika Powstańca w Szamotułach podejmowano już we wrześniu 1924. Postulowano wówczas jego lokalizację pomiędzy ulicą Dworcową i Sportową. Planowane miejsca obelisku zmieniło się jednak już miesiąc później, gdy na posiedzeniu komitetu budowy pomnika z rzeźbiarzem Władysławem Marcinkowskim ustalono, że pomnik „z trwałego kamienia” powinien stanąć na Rynku, w narożniku naprzeciwko Kasy Pożyczkowej. Idea jego budowy spotkała się z dużym poparciem mieszkańców miasta i powiatu.

Ostatecznie postanowiono, że monument zostanie wystawiony przy ulicy Dworcowej (wówczas Klasztornej) na placu w pobliżu kościoła pw. Świętego Krzyża. W miejscu, w którym do 1919 roku stał pruski pomnik poległych. 19 lipca 1925 roku proboszcz parafii pw. Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa ksiądz Bolesław Kazimierski dokonał poświęcenia kamienia węgielnego. Uroczystość ta zgromadziła liczne organizacje – Towarzystwo Przemysłowców, Hallerczyków, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, Bractwo Strzeleckie, a także Ochotniczą Straż Pożarną.

Mimo poświęcenia kamienia węgielnego nadal nie był znany ostateczny kształt pomnika. Czy będzie to kamienny obelisk, którego koszty szacowano na 4.000 zł, czy jednak rzeźba Powstańca za kwotę około 10.000 zł. Komitet budowy, po zapoznaniu się z projektem Marcinkowskiego, skłaniał się ku drugiemu rozwiązaniu, wszystko było jednak uzależnione od hojności mieszkańców. W czerwcu 1927 roku, Stanisław Owsianny stojący na czele komitetu budowy pomnika, wskazywał na brak odpowiednich funduszy dla jego wystawienia. Zmieniono również projekt monumentu. Architekt Marian Andrzejewski z Poznania zaproponował postawienie jedenastometrowej kolumny ze sztucznego marmuru, na której miała stanąć figura Matki Boskiej Szamotulskiej odlana z brązu.

Miesiąc później i ta koncepcja została zaniechana „z przyczyn od siebie niezależnych”. Jednocześnie nawiązano współpracę z artystą rzeźbiarzem Edwardem Hauptem, który wykonał model gipsowy pomnika. Nowy projekt przedstawiał postać powstańca i w kwietniu 1928 roku został zatwierdzony przez Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Mimo zapewnień, że prace przy pomniku wkrótce się rozpoczną, przez kolejne miesiące nic się nie wydarzyło. Taki stan rzeczy oburzał opinię publiczną. „Już od szeregu lat buduje się w Szamotułach pomnik, lecz niestety trudno jest stwierdzić w jego budowie jakiś postęp” – pisano w lokalnej prasie.

W międzyczasie swój projekt pomnika zaproponował również baron Jacek Puget z pobliskiego Oporowa, syn słynnego rzeźbiarza Ludwika i malarki Julii z Kwileckich. Ostatecznie wykonanie posągu powierzono rzeźbiarzowi Marcinowi Rożkowi, autorowi m.in. pomnika Bolesława Chrobrego przed Gnieźnieńską Katedrą czy słynnego Siewcy w Luboniu. Na początku sierpnia 1929 roku „Gazeta Szamotulska” informowała, że artysta „od kilku dni bawi w mieście naszym […] i wykańcza figurę powstańca”. Nieco ponad miesiąc później odbyło się jego uroczyste odsłonięcie.

Rankiem 7 września, w kościele kolegiackim odprawiona została msza święta za poległych powstańców. O godzinie 17:00 rozpoczęto wartę przy pomniku, po czym odbył się przemarsz do Hotelu Sundmana, gdzie wystawiono wieczornicę. Następnego dnia, porannym pociągiem przybyli do miasta m.in. generał Józef Dowbor Muśnicki i zastępca wojewody dr Graszyński. Niedzielne uroczystości również rozpoczęto mszą świętą odprawioną przez księdza Bolesława Kazimierskiego. Po podniesieniu sztandarów i przeglądzie organizacji wojskowych, wielotysięczny tłum udał się pod pomnik, przed którym przemówił m.in. generał Dowbor Muśnicki. „Prosty ten żołnierz, w ubiorze wojskowym, w rogatywce, przemawia do nas całą postacią swoją, swą twarzą, pokrytą zadumą” – pisano w Gazecie Szamotulskiej. Po złożeniu wieńcy i odczytaniu apelu poległych, po południu wydano obiad dla zaproszonych gości, a wieczorem odbyły się zabawy.

Szamotulski pomnik przetrwał zaledwie dekadę. 16 września 1939 roku został zniszczony przez niemieckich żołnierzy. Na ponowne upamiętnienie powstańców trzeba było czekać niemal czterdzieści lat. 25 października 1978 roku w miejscu dawnego monumentu powstańca, odsłonięto pomnik według projektu Ryszarda Skupina. Ma on formę głazu na betonowym cokole. Na kamieniu umieszczono tablicę o treści: „Powstańcom Wielkopolskim w 60-tą rocznicę walk o niepodległość narodową. Społeczeństwo Ziemi Szamotulskiej” oraz Wielkopolski Krzyż Powstańczy.

Michał Dachtera

Bibliografia:

1. „Dziennik poznański”, nr 209, 11.09.1929.
2. „Gazeta Szamotulska: niezależne pismo narodowe, społeczne i polityczne”, nr 110, 13.09.1924; nr 123, 14.10.1924; nr 83, 18.07.1925, nr 84, 21.07.1925; nr 90, 04.08.1925; nr 66, 09.06.1927; nr 42, 12.04.1928; nr 18, 09.02.1929; nr 85, 23.07.1929; nr 87, 27.07.1929; nr 103, 03.09.1929; nr 106, 10.09.1929; nr 107, 12.09.1929.
3. „Polska zbrojna”, nr 249, 11.09.1929.
4. Instytut Pamięci Narodowej, Miejsca Pamięci, Szamotuły, https://pw.ipn.gov.pl/pwi/pamiec/miejsca-pamieci/9523,SZAMOTULY-miasto-powiatowe.html

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Pomnik powstańca wielkopolskiego autorstwa Marcina Rożka, odsłonięty we wrześniu 1929 roku. Foto-Ognisko, Szamotuły, pomiędzy 1929, a 1939 rokiem. „Widoki Powiatu Szamotulskiego na starych pocztówkach 1898-1945”, wyd. Muzeum – Zamek Górków, Szamotuły 2016

Na drugim zdjęciu: Projekt pomnika Powstańca w Szamotułach, fotografia rzeźby Jacka Pugeta, około 1928/1929, Biblioteka Narodowa Polona

Na trzecim zdjęciu: Zaproszenie na uroczystość́ odsłonięcia pomnika, „Gazeta Szamotulska”, nr 103, 03.09.1929

Na czwartym zdjęciu: Program uroczystości poświęcenia kamienia węgielnego pod pomnik powstańca wielkopolskiego, „Gazeta Szamotulska”, nr 83, 18.07.1925

Na czwartym zdjęciu: Pocztówka z wizerunkiem generała Focha, po 1918, wyd. nieznany, Biblioteka Narodowa Polona

Na piątym zdjęciu: Pomnik powstańców wielkopolskich w Szamotułach, fot. Michał Dachtera 2025

Na szóstym zdjęciu: Kamień z tablicą i Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym, fragment pomnika powstańców wielkopolskich w Szamotułach, fot. Michał Dachtera 2025

Na siódmym zdjęciu: Pocztówka, ul. Klasztorna (obecnie Dworcowa) w Szamotułach, wyd. Globus Verlag, Szamotuły 1917, Biblioteka Narodowa Polona

Na ósmy zdjęciu: Artysta rzeźbiarz Marcin Rożek w ogrodzie swojej willi w Wolsztynie, 1937, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura: 3/1/0/11/4956/1

Na dziewiątym zdjęciu: Pocztówka, przed 1919 rokiem, Szamotuły – pomnik poległych w wojnie prusko-austriackiej i prusko-francuskiej, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu

Na dziesiątym zdjęciu: Pocztówka, przed 1919 rokiem, Szamotuły ul. Klasztorna (obecnie Dworcowa), z prawej strony nieistniejący pomnik poległych prusaków, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu