Statua Wolności (w Poznaniu) - Powstanie Wielkopolskie

Tytułowy monument kojarzy się oczywiście z Nowym Jorkiem, nie wszyscy jednak wiedzą, że Poznań także miał mieć swój pomnik wolności. Idea upamiętnienia grudniowego powstania pojawiła się już w 1919 roku. „Artyści Polacy o duszy wrażliwej i czułej na przejawy piękna w każdej dziedzinie, o umyśle bogatym, a skłonnym do wyrażania się różnymi środkami niech staną do szlachetnych zapasów, by stworzyć architektonicznie piękny plac Wolności, a na nim wspaniały polski pomnik godny naszego narodu!” – donoszono w poznańskiej prasie w przededniu obchodów pierwszej rocznicy wybuchu powstania. 

Przywołana odezwa Komitetu Budowy Pomnika Wolności w Poznaniu miała zachęcać wszystkich Wielkopolan do wpłacania środków na Fundusz Pomnikowy. Monument ten miał bowiem być „dziełem, zbudowanym z cegiełek, lepionych dłońmi wszystkich dzieci Wielkopolski”, nie tylko odzwierciedlającym odrodzenie naszego regionu, ale także świadczącym o sile i nieugiętości wobec wroga. Na czele komitetu stanęły kobiety  – Maria Skórzewska, Izabela Drwęska oraz Maria Seyda. W skład gremium wchodziło także wiele innych zasłużonych osób, m.in. Maria Wicherkiewicz, Józef Dowbor – Muśnicki, Karol Rzepecki i Roger Sławski, a także liczne ziemiaństwo i duchowieństwo. Zgodnie z ustaleniami poczynionymi z Komitetem Jubileuszowym organizującym pierwszą rocznicę wybuchu powstania, 27 grudnia 1919 roku, kwestowano wyłącznie na cele związane z budową pomnika. 

Pomnik na Górczynie

Zbiórki nie ograniczały się wyłącznie do uroczystości rocznicowych. W samym tylko 1920 roku, poznańskie dzienniki informowały o zebraniu ponad 10 tys. marek na budowę monumentu. Jednak mimo poparcia społecznego, poznański Magistrat, przez kilka kolejnych lat nie wykonał żadnych działań w sprawie wzniesienia pomnika. Takiemu obrotowi sprawy stanowczo sprzeciwiało się Towarzystwa Powstańców i Wojaków Poznań – Śródmieście. „Pięć lat minęło a Rada Miejska […], nie przejawiła dotychczas żadnego planu, którego wykonanie podała społeczeństwu wielkopolskiemu do wiadomości” – pisano 24 lipca 1924 roku. W efekcie tego Zarząd Generalny Związku wystosował do Rady Miasta Poznania pismo o wyjaśnienie sprawy budowy, sugerując jednocześnie, że właściwym miejscem dla budowli byłby Plac Wolności. Warto wspomnieć, że kilkanaście dni wcześniej, 13 lipca na cmentarzu górczyńskim poświęcono pomnik ku czci poległych powstańców. W październiku tego samego roku, zapewne na skutek nacisków ze strony Towarzystwa, Komisja Artystyczna, przyjęła założenie, że koncepcja pomnika powinna zostać opracowana wspólnie z dwoma innymi – Edwarda Raczyńskiego i Karola Marcinkowskiego, jako „monumentalne, artystyczne wejście na środkową wolną przestrzeń Placu Wolności od strony wschodniej.” 

Konkurs

Z wizją tą nie zgadzał się Jan Skotnicki, dyrektor w Departamencie Sztuki w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W jego opinii, na Al. Marcinkowskiego powinny stanąć dwa mniejsze pomniki wspomnianych Wielkopolan. Pomnik Wolności zaś, zamiast monumentalnej formy, należałoby ubrać w formę wodotrysku lub obelisku. Poznańska Komisja Artystyczna pozostała jednak przy swoim stanowisku i 14 października 1926 podjęła uchwałę o przygotowaniu do rozpisania konkursu na „wschodnią krawędź Placu Wolności.” W jej następstwie Magistrat rozpisał konkurs na „Uplastycznienie idei wolności w odpowiednio ujętym otoczeniu postaci zasłużonych mężów Wielkopolski.” Zgodnie z jego warunkami uczestnicy zobowiązani byli dostarczyć model pomnika wraz z planem sytuacyjnym. Przewidziano trzy nagrody pieniężne (I – 6.000 zł, II – 4.000 zł, III – 3.000 zł) oraz dwa – trzy zakupy prac konkursowych po cenie 1.500 zł za każdy. Do sądu konkursowego wybrano ośmiu jurorów – prezydenta Ratajskiego, architektów, konserwatora zabytków i rzeźbiarzy. „Ukształtowanie placu Wolności stanowiącego centrum naszego miasta jest bezsprzecznie jednym z najpoważniejszych i najtrudniejszych zadań z zakresu urbanistyki. […] Z rozpisaniem ponownego konkursu na regulację placu i na Pomnik Wolności temat ukształtowania placu Wolności wraca i skoro zależy nam na tym, aby stworzyć centrum monumentalne, […] pomyślane na skalę europejską, to zadania nie rozwiąże się bez odpowiedniego gestu.” – pisał poznański architekt Adam Ballenstedt.

Pomnik Powstańców Wielkopolskich

W konkursowe szranki stanęło wielu wybitnych rzeźbiarzy i architektów. Zgłoszono 34 prace, spośród których, 3 listopada 1927 roku jurorzy wybrali siedem. Pierwszą nagrodę przyznano Władysławowi Marcinkowskiemu i Marianowi Andrzejewskiemu, drugą – Zygmuntowi Otto, a trzecią Marcinowi Rożkowi. Druga praca ostatniego z nich została także zakupiona, podobnie jak projekty autorstwa Ludwika Pugeta, Mieczysława Lubelskiego, Józefa Starzyńskiego i Józefa Różyńskiego. Niestety mimo zorganizowania konkursu i wydania blisko 20.000 zł na nagrody, miasto odstąpiło od realizacji nie podając powodu. Zdaniem Władysława Czarneckiego, konkurs udowodnił, że Plac Wolności nie jest miejscem na wzniesienie takiego monumentu. Jest długi, wąski „i nie ma nigdzie odpowiedniego tła do ustawienia pomnika. Uzyskanie dominanty na takim placu jest niemożliwe.” Monumenty poświęcone powstańcom wielkopolskim wznoszono za to w innych miastach, m.in. Śremie (1925), Rawiczu (1926) i Szamotułach (1929). W przedwojennym Poznaniu, oprócz wspomnianego pomnika na Górczynie, wzniesiono jeszcze Pomnik 15. Pułku Ułanów Poznańskich (1927) i Wdzięczności (1932). Stolica wielkopolski doczekała się Pomnika Powstańców Wielkopolskich w 1965 roku. Monument ten został zbudowany na skraju Parku Drwęskich według projektu Alfreda Wiśniewskiego.   

Michał Dachtera

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Poznaniu, „Budowa pomnika „Wolności” w Poznaniu”, Zespół Akta Miasta Poznania, sygnatura 53/474/0/6.2.2.5/4693

Archiwum Państwowe w Poznaniu, „Podziękowania za złożone dary pieniężne na pomnik Wolności w Poznaniu, na Górnoślązaków i na Wojsko Polskie [wycinki prasowe] oraz rozliczenia finansowe”, Zespół Rada Narodowa w Poznaniu, sygnatura 53/881/0/2.6/108

Adam Ballenstedt, „Dookoła Placu Wolności”, „Przegląd Poranny”, nr 224, 02.10.1927 

Władysław Czarnecki, „To był też mój Poznań”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987

„Dziennik Poznański”, nr 293, 20.12.1919

„Głos Wielkopolski”, nr 223, wyd. A, 19-20.09.1965 

„Ilustracja Polska”, nr 45, 06.11.1932 

„Przewodnik Katolicki”, nr 31, 03.08.1924

„Żołnierz Polski”, nr 45, 06.11.1927

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Widok ogólny sali wystawowej na Targach Poznańskich z wystawionymi projektami na Pomnik Wolności, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na drugim zdjęciu: Projekt konkursowy autorstwa artysty rzeźbiarza Karola Marcinkowskiego i architekta Mariana Andrzejewskiego, który zdobył I nagrodę̨, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na trzecim zdjęciu: Projekt konkursowy autorstwa artysty rzeźbiarza Zygmunta Otto, który zdobył II nagrodę̨, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na czwartym zdjęciu: Projekt konkursowy autorstwa artysty rzeźbiarza Marcina Rożka, który zdobył III nagrodę̨, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na piątym zdjęciu: Projekt konkursowy autorstwa artysty rzeźbiarza Mieczysława Lubelskiego, 1927, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na szóstym zdjęciu: Pocztówka – Plac Wolności w Poznaniu, wyd. nieznany, 1938 r., Biblioteka Narodowa Polona;

Na siódmym zdjęciu: Plac Wolności w Poznaniu, 1929 rok, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na ósmym zdjęciu: Fotografia portretowa rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego, 1929, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na dziewiątym zdjęciu: Artysta rzeźbiarz Marcin Rożek w swojej willi w Wolsztynie, 1937, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na dziesiątym zdjęciu: Pomnik ku czci poległych powstańców wielkopolskich na cmentarzu na Górczynie, 1926, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na jedenastym zdjęciu: Pomnik 15. Pułku Ułanów Poznańskich, 1934 r, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Na dwunastym zdjęciu: Fotografia portretowa rzeźbiarza Ludwika Pugeta autorstwa Ludwika Sebalda około 1897, Biblioteka Narodowa Polona;

Na trzynastym zdjęciu: Fotografia portretowa rzeźbiarza Mieczysława Lubelskiego, 1933, Narodowe Archiwum Cyfrowe;

Na czternastym zdjęciu: Informacja o ofiarach złożonych na Pomnik Wolności w Poznaniu, Dziennik Poznański, nr 14, 18.01.1920, Biblioteka Narodowa Polona;

Na piętnastym zdjęciu: Odezwa w sprawie budowy Pomnika Wolności w Poznaniu, Dziennik Poznański, nr 293, 20.12.1920, Biblioteka Narodowa Polona;