Strona główna

Menu

Walki o Chodzież - Powstanie Wielkopolskie

„19 stycznia 1920 roku rano opuściły wojska „Grenzschutzu” miasto już na zawsze i wróciły do Piły. W południe tego dnia wkroczyły do Chodzieży regularne wojska polskie. Chodzieżanie! Czy pamiętacie ów dzień radości łez wesela, gdy uroczyście już bez krwi rozlewu Polska brała w posiadanie ziemię chodzieską?! Cześć więc prochom poległych, cześć zwycięzcom.” – pisano kilkanaście lat później w lokalnej prasie.

Powstańcy wielkopolscy dwukrotnie wyparli Niemców z Chodzieży. Pierwszy raz, 6 stycznia 1919 roku, nie oddając przy tym żadnego strzału oraz dwa dni później w krwawej potyczce. Jednak po rozejmie w Trewirze linia demarkacyjna przebiegała na południe od miasta, a przynależność Chodzieży do Polski rozstrzygnął ostatecznie traktat wersalski. Powiat chodzieski należał do mocno zniemczonych. U schyłku XIX wieku ludność   polska stanowiła tylko około 1/3 wszystkich mieszkańców. Z tego też względu wszelką działalność konspiracyjną należało prowadzić w tajemnicy. Latem 1918 roku z inicjatywy ks. proboszcza Ignacego Czechowskiego i jego współpracowników (m.in. Stanisława Miedzińskiego), zawiązano w Chodzieży powiatowy Komitet Obywatelski, który przekształcono 11 listopada tego samego roku w Powiatową Radę Ludową. Ta następnie weszła w skład Zjednoczenia Rad Ludowych Nadnoteckich. Na czele obu tych instytucji stanął ksiądz Czechowski. 

W wyniku uzgodnień przeprowadzonych ze stroną niemiecką, czterdziestoosobowa grupa powstańców z Wągrowca pod wodzą Włodzimierza Kowalskiego wraz ze zwerbowanym na miejscu oddziałem Straży Ludowej wkroczyła do Chodzieży 6 stycznia 1919 roku i zajęła miasto bez walki. Jednak Niemcy złamali warunki porozumienia i w nocy z 6 na 7 stycznia nadesłali oddział z Piły. Obrońcy nie wytrzymali tego uderzenia i wycofali się do Budzynia. Tam też skoncentrowały się siły polskie by nazajutrz rano uderzyć na miasto z trzech stron, niestety brak właściwej koordynacji działań i łączności spowodował, że poszczególne oddziały zaatakowały w różnym czasie. W dodatku odwrót sił czarnkowskich do zaatakowanego Czarnkowa spowodował osłabienie i rozbicie przez wroga grupy rogozińskiej i wągrowieckiej. Do Chodzieży udało się wedrzeć natomiast oddziałowi obornickiemu. Miasto ostatecznie zostało zdobyte około południa. Powstańcy zdobyli przy tym moździerze, karabiny, konie oraz wozy z amunicją. W trakcie walk życie straciło 24 Polaków, a kilkudziesięciu zostało rannych. Jednym nich był dowódca Straży Ludowej Józef Raczkowski, który postrzelony zmarł po kilku tygodniach w szpitalu. W bitwie zginęło około 70 Niemców oraz drugie tyle w wyniku ostrzału pociągu, którym uciekali do Piły. 

Linia demarkacyjna ustalona podczas rozejmu w Trewirze przebiegała na południe od Chodzieży. Na granicy przez pewien czas było nadal słychać strzały. Wróg organizował prowokacje i akcje zbrojne. Podczas jednej z nich, w maju 1919 roku zginął Stefan Pacholski. Chodzież wróciła do Macierzy dopiero na mocy traktatu wersalskiego, a 19 stycznia 1920 roku do miasta wkroczył 7 Pułku Strzelców Wielkopolskich. Kilka tygodni później żołnierze tej formacji ponownie przybyli do miasta. 1 marca miało bowiem miejsce uroczyste poświęcenie sztandaru ufundowanego dla pułku przez mieszkańców ziemi chodzieskiej. Z okazji tego święta przybył do Chodzieży generał Józef Dowbor Muśnicki, który wziął udział w polowej mszy świętej i defiladzie wojskowej. 

Na miejscowym cmentarzu 15 lipca 1923 roku poświęcono wspólny grób powstańców poległych w walkach pod Chodzieżą, a spoczywających dotąd w odrębnych mogiłach. W 2019 roku przeprowadzono renowację powstańczej kwatery i postawiono nowy pomnik. Tablica nagrobna głosi „powstańcy wielkopolscy polegli na polu chwały” – Józef Raczkowski, Franciszek Bednarek, Antoni Izban, Wincenty Królak, Roman Kierstein, Franciszek Kośmicki, Andrzej Manys, Stefan Pacholski, Marcin Tomczak, Stanisław Wojcieszyk.

11 listopada 1930 roku u zbiegu dzisiejszych ulic Paderewskiego, Wiosny Ludów Zwycięstwa oraz Krasińskiego uroczyście odsłonięto pomnik Wolności przedstawiający Jezusa i klęczącego przed nim powstańca. Autorem tej rzeźby był młody artysta Wawrzyniec Kaim, który trzy lata wcześniej zajął drugie miejsce w konkursie na Pomnik Wdzięczności dla Poznania. Chodzieski monument został zniszczony przez żołnierzy niemieckich w czasie II wojny światowej. 4 maja 2018 roku uroczyście odsłonięto replikę przedwojennego pomnika. Monument stanął w pobliżu kościoła pw. św. Floriana.

W 1953 roku ulicy odchodzącej od Rynku w Chodzieży nadano imię Józefa Raczkowskiego (wcześniej od lat dwudziestych XX wieku do czasów II wojny światowej patronował innej ulicy), a w 2002 roku z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Chodzieskiej na jednym z budynków umieszczono tablicę poświęconą temu powstańcowi. Dwa lata później, 8 maja 2004 roku w pobliżu stacji kolejowej odsłonięto pomnik powstańców wielkopolskich w formie głazu narzutowego, a w 2017 roku na zbiorniku stacji uzdatniania wody odsłonięto mural powstańczy wykonany przez Zespół Młodzieżowy Towarzystwa Miłośników Ziemi Chodzieskiej.

Michał Dachtera

Bibliografia:

„Gazeta Nadnotecka: pismo narodowe poświęcone sprawie polskiej na ziemi nadnoteckiej”, nr 260, 11.11.1930, nr 261, 13.11.1930

Karta ewidencyjna grobu Powstańców Wielkopolskich z Chodzieży, Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu, Groby wojenne

„Nasza Chodzież: organ poświęcony obronie interesów narodowych na zachodnich ziemiach Polski”, nr 5, 06.01.1935

„Orędownik Urzędowy powiatu Chodzieskiego”, nr 42, 04.07.1923 

Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Karol Rzepecki, „Powstanie grudniowe w Wielkopolsce 27.12.1918”, Wielkopolska Księgarnia Nakładowa, Poznań 1919.

red. Filip Sulmierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, t. 1, nakł. Filipa Sulmierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880

 

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Dworzec kolejowy w Chodzieży, 1932 r., Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/8/3607

Na drugim zdjęciu: Defilada wojskowa w Chodzieży, 1 marca 1920 r., Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/429

Na trzecim zdjęciu: Powitanie generalicji na dworcu w Chodzieży 1 marca 1920 r, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/525

Na czwartym zdjęciu: Powitanie generalicji na dworcu w Chodzieży 1 marca 1920 r, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/428

Na piątym zdjęciu: Poświęcenie sztandaru na rynku w Chodzieży 1 marca 1920 r. Przekazanie sztandaru Generałowi Dowbor Muśnickiemu, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/431

Na szóstym zdjęciu: Poświęcenie sztandaru na rynku w Chodzieży 1 marca 1920 r, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/430

Na siódmym zdjęciu: Niemiecki samochód pancerny zdobyty w dniu 7 lutego 1919 roku przez kompanię rogozińską pod Chodzieżą. Przed samochodem dowództwo północnego frontu powstańczego z generałem Grudzielskim, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, Sygnatura 53/884/0/8/432

Na ósmym zdjęciu: Przyjęcie 7 pułku Strzelców Wlkp. 19 stycznia 1920 roku w Chodzieży na rynku. Uroczyste powitanie i msza polowa, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dziewiątym zdjęciu: Przyjęcie 7 pułku Strzelców Wlkp. 19 stycznia 1920 roku w Chodzieży na rynku, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dziesiątym zdjęciu: Dzieci na czele oddziałów III-go batalionu 7 pułku Strzelców Wlkp., 19 stycznia 1920 roku, przy zajmowaniu powiatów chodzieskiego i wyrzyskiego, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na jedenastym zdjęciu: Generał Dowbor Muśnicki wita delegację powiatu chodzieskiego na dworcu, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwunastym zdjęciu: Generał Dowbor Muśnicki wita oficerów zebranych na dworcu w Chodzieży, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na trzynastym zdjęciu: Dzieci witają̨ generała Dowbora Muśnickiego na stacji w Chodzieży, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na czternastym zdjęciu: Generała Dowbor Muśnicki wita się z 7-ym pułkiem Strzelców Wlkp. na rynku w Chodzieży, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na piętnastym zdjęciu: Uroczysta msza polowa na rynku w Chodzieży, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na szesnastym zdjęciu: Poświecenie sztandaru przez księdza kapelana pułku Mateusza Zabłockiego, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na siedemnastym zdjęciu: Przekazanie sztandaru pułkownikowi Gałeckiemu, Antoni Biskupski, 1 marca 1920, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na osiemnastym zdjęciu: Wbijanie pamiątkowych gwoździ w sztandar, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dziewiętnastym zdjęciu: Sztandar przez frontem pułku, 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwudziestym zdjęciu: Defilada 7 pułku Strzelców w Chodzieży 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwudziestym pierwszym zdjęciu: Samochód pancerny 7 pułku podczas defilady w Chodzieży 1 marca 1920, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwudziestym drugim zdjęciu: Lewa strona sztandaru ofiarowanego przez ziemię chodzieską, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwudziestym trzecim zdjęciu: Prawa strona sztandaru ofiarowanego przez ziemię chodzieską, Antoni Biskupski, „Historia 61 pułku piechoty wielkopolskiej (7 pułku Strzelców Wlkp.)”. T. 1, „Walki powstańcze na froncie zachodnim i północnym Wielkopolski; Organizacja pułku”, nakł. Antoniego Biskupskiego, Bydgoszcz 1925

Na dwudziestym czwartym zdjęciu: Pomnik Wolności w Chodzieży, listopad 1930, „Ilustracja Poznańska i Nowiny Sportowe”, nr 47, 25.11.1930

Dołącz do wydarzenia

DOŁĄCZ DO NAS NA FB

Dołącz

Menu w stopce

Social media

Kontakt

https://27grudnia.pl/wp-content/uploads/2018/02/logo_sw_wielkopolskiego.png
© 2018 Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego
biuro@27grudnia.pl
+48 61 626 66 84