Warcianki - Powstanie Wielkopolskie

Rząd pruski — aby osłabić Polaków narodowo, wydał cały system wyjątkowych praw antypolskich w dziedzinie szkolnej i językowej, wówczas wystąpiła do walki ostatnia rezerwa — kobiety polskie. Bo prawa te zagroziły już bezpośrednio przyszłości dziecka polskiego — nadziei narodu — pisała Wanda Jankowska.

Czy powstanie wielkopolskie doszłoby do skutku, gdyby latami nie walczono z germanizacją? Czy Wielkopolanie, których w dzieciństwie nie nauczono ojczystego języka poszliby później w bój? Tego scenariusza na szczęście nie poznaliśmy m.in. dzięki ofiarnej postawie wielu kobiet, które potajemnie nauczały języka polskiego, historii i kształtowały wśród dzieci patriotyczne postawy.

Wiosną 1894 roku w setną rocznicę insurekcji kościuszkowskiej, grono poznańskich kobiet, idąc za hasłem Naczelnika  Tadeusza Kościuszki oświata ludu dokona cudu postanowiło rozdać ubogim dzieciom kilkaset książek patriotycznych. Niestety okazało się, że większość obdarowanych nie umie czytać po polsku. Smutne to odkrycie, stało się iskrą dla grupy kilkudziesięciu kobiet, które postanowiły poświęcić się edukacji niezamożnej dziatwy. 29 maja tego samego roku zawiązały Towarzystwo Przyjaciół Wzajemnego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi „Warta”. Drugą ideą, jaka przyświecała założycielkom była chęć zjednoczenia rozproszonych dotąd szlachetnych usiłowań jednostek w jeden organizm.

Wartę zarejestrowano jako jawne stowarzyszenie. Jednak, jak pisała Aniela Tułodziecka, by nie wzbudzać podejrzeń władz pruskich, trzeba było z ostrożności wysunąć na czoło cel drugorzędny towarzystwa, czyli pomocowy, by osłonić tę prawdziwą Wartę. Towarzystwu zarzucano, że jego członkinie – głównie młode kobiety, chcą pouczać starsze, a także brak męskiego patrona czy kuratora. Do organizacji mogły należeć wyłącznie Polki wyznające wiarę katolicką. Pierwszą przewodniczącą „Warty” wybrano Walentynę Dziembowską. W dwa miesiące od założenia organizacji, zgłoszonych było już około tysiąca dzieci do nauki polskiego. Niestety spora ich część bardzo szybko przestała uczęszczać na lekcje.

Kilka lat później pruskie władze zaczęły interesować się członkiniami towarzystwa i je represjonować. Zakazywano im prowadzenia lekcji, nakładano grzywny, a nawet skazywano na więzienia. W październiku 1900 roku trzy dni w areszcie spędziła Janina Omańkowska, należąca do czołowych działaczek towarzystwa. O sprawie tej wiele pisano w ówczesnej prasie. Nic lepszego nie można było uczynić dla wzmocnienia polskości, jak dając Polakom tę męczennicę – donoszono w „Wielkopolaninie”. Dwa lata później Omańkowska wyjechała na Śląsk i tam oddała się działalności społecznej, była też posłanką na Sejm Śląski I kadencji. Zmarła 24 sierpnia 1927 w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów).

Pruska policja wielokrotnie nakładała grzywny na Anielę Tułodziecką. Warcianka jednej z nich postanowiła nie zapłacić, za co w czerwcu 1913 roku trafiła na 12 dni do aresztu. Dla poznańskiego społeczeństwa stała się podobnie jak Omańkowska, męczennicą, która odsiadywała wyrok za opiekowanie się dziatwą polską. Gdy opuszczała więźnie na Młyńskiej, czekały na nią wiwatujące tłumy, podobnie było przed jej domem na rogu Krysiewicza i Ogrodowej. Tułodziecka przez niemal trzy dekady (1900–1927) przewodniczyła Warcie. Zmarła 11 października 1932 roku w Poznaniu.

Kilka miesięcy później, 30 maja 1933 roku, przy kościele pw. św. Wojciecha w Poznaniu odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy poświęconej zasłużonej społeczniczce. Na murach Skałki Wielkopolskiej — zabłysło nowe wspomnienie, będące chlubą Odrodzonego Państwa. W chwili, gdy nad powodzią germańską wznosiły się̨ już tylko szczyty domów, w chwili, gdy zdawało się̨, że nad Wartą zamilknie język polski, w tej chwili stanęła na szańcu Polka – mówił w charyzmatycznym przemówieniu ksiądz proboszcz Narcyz Putz o śp. Anieli, która „ratowała polskie dzieci od zniemczenia”.

Do kluczowych działaczek „Warty” należała także Zofia Sokolnicka. Ta pochodząca z Krakowa nauczycielka, kształciła się w Poznaniu, tu zajmowała się działalnością społeczną i oświatową, a także napisała podręcznik do nauczania języka polskiego. W 1918 roku była delegatką poznańskiego na Polski Sejm Dzielnicowy, a także brała udział w spotkaniu z Ignacym Janem Paderewskim w przededniu wybuchu powstania. Dwukrotnie (1919, 1922) była wybierana na posłankę Sejmu Ustawodawczego. Zmarła 27 lutego 1927 r. w wieku 48 lat. Warto wspomnieć jeszcze o Helenie Rzepeckiej, która podobnie jak jej ojciec Ludwik, była nauczycielką. To w jej mieszkaniu, przy ulicy Piekary 7 zawiązano „Wartę”.

Towarzystwo zajmowało się nie tylko nauczaniem dzieci, ale także prowadzeniem bibliotek, organizowaniem kursów, wykładów, uroczystości patriotycznych, przygotowywaniem podręczników czy prowadzaniem bibliotek. W latach 1927 – 1934 przewodniczącą „Warty” była Halina Rozmiarkowa, a od 1934 do 1939 roku Zofia Begale.

Michał Dachtera

Bibliografia:

1. Stefania Ekertowa, Janina Omańkowska (w dziesiątą rocznicę śmierci), Instytut Śląski w Katowicach, Katowice 1937.
2. Wanda Jankowska, „Zasłużona Wielkopolanka Aniela Tułodziecka 1853–1932”, Drukarnia Uniwersytetu Poznańskiego, Poznań 1933.
3. Józef Prądzyński, Paweł Gantkowski, Halina Rozmiarkowa, „Przemówienia wygłoszone na wieczorze ku czci Anieli Tułodzieckiej w dniu 2 kwietnia 1933 roku”, Komitet ku Utrwaleniu Pamięci Anieli Tułodzieckiej, Poznań 1933.
4. Zofia Rzepecka, Aniela Tułodziecka, „Do wiadomości! Poinformowanie ogółu o działalności towarzystwa „Warta” w Poznaniu”, Antoni Rose, Poznań 1904.
5. „Dziennik więzienny Anieli Tułodzieckiej”, Kronika Miasta Poznania, wyd. Zarząd St. Miasta Poznania, Poznań 1934.
6. „Kobieta w Sejmie: działalność posłanek Narodowej Organizacji Kobiet. Zarys sprawozdania za lata 1919-1927”, nakładem Narodowej Organizacji Kobiet, Warszawa 1928.
7. „Dziennik Kujawski”, nr 239a, 16.10.1932.
8. „Dziennik poznański”, nr 194, 26.08.1927, nr 124, 31.05.1933.
9. „Kurier poznański”, nr 94, 28.02.1927, nr 466, 12.10.1932, nr 468, 14.10.1932, nr 95, 28.02.1937.
10. „Młoda Polka”, nr 10, październik 1927.
11. „Rodzina, pismo poświęcone wychowaniu u nauce domowej”, nr 21, 1932.
12. „Wielkopolanin”, nr 235, 14.10.1900.

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: okładka książki autorstwa Wandy Jankowskiej, „Zasłużona Wielkopolanka Aniela Tułodziecka 1853-1932”, Drukarnia Uniwersytetu Poznańskiego, Poznań 1933, Biblioteka Narodowa Polona.

Na drugim zdjęciu: fotografia portretowa Anieli Tułodzieckiej, „Kurier poznański”, nr 466, 12.10.1932, Biblioteka Narodowa Polona.

Na trzecim zdjęciu: okładka rękopisu autorstwa Zofii Rzepeckiej i Anieli Tułodzieckiej, „Do wiadomości! Poinformowanie ogółu o działalności towarzystwa „Warta” w Poznaniu”, wyd. Antoni Rose, Poznań 1904, Biblioteka Narodowa Polona.

Na czwartym zdjęciu: fotografia portretowa Janiny Omańkowskiej, przed 1927, Śląska Biblioteka Cyfrowa.

Na piątym zdjęciu: fotografia portretowa Janiny Omańkowskiej, „Młoda Polka”, nr 10, październik 1927, Biblioteka Narodowa Polona.

Na szóstym zdjęciu: fotografia portretowa Zofii Sokolnickiej, „Kurier Poznański”, nr 94, 28.02.1927, Biblioteka Narodowa Polona .

Na siódmym zdjęciu: fotografia portretowa Zofii Sokolnickiej, „Kobieta w Sejmie: działalność posłanek Narodowej Organizacji Kobiet. Zarys sprawozdania za lata 1919-1927”, nakładem Narodowej Organizacji Kobiet, Warszawa 1928, Biblioteka Narodowa Polona.

Na ósmym zdjęciu: okładka broszurki „Dziennik więzienny Anieli Tułodzieckiej”, Kronika Miasta Poznania, wyd. Zarząd St. Miasta Poznania, Poznań 1934, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dziewiątym zdjęciu: okładka broszurki autorstwa Józefa Prądzyńskiego, Pawła Gantkowskiego, Haliny Rozmiarkowej „Przemówienia wygłoszone na wieczorze ku czci Anieli Tułodzickiej w dniu 2 kwietnia 1933 roku”, Komitet ku utrwaleniu pamięci Anieli Tułodzieckiej, Drukarnia Polska S.A., Poznań 1933, Biblioteka Narodowa Polona.

Na dziesiątym zdjęciu: Kamienica przy ul. Bolesława Krysiewicza 3, tzw. żelazko, w której mieszkała Aniela Tułodziecka, około 1903, Wikimedia Commons.

Na jedenastym zdjęciu: Fragment ulicy Ogrodowej w Poznaniu, przed 1910, Fotopolska.eu.