Wielkopolskie Sokoły - Powstanie Wielkopolskie

„Dnia 2 czerwca r. b. [1886] zawiązało się [polskie] Towarzystwo Gimnastyczne w Poznaniu [„Sokół], którego celem jest wydoskonalenie sił fizycznych ćwiczeniami gimnastycznymi. Członkiem Towarzystwa może być każdy nieposzlakowany, który skończył 18 rok życia. Zarząd stanowią: przewodniczący p. Władysław Seydlitz, jego zastępca p. Kaźmierz Klemczyński, nauczyciel gimnastyki p. Lew Rudzki, jego zastępca Frańciszek Januszewski, podskarbi Wincenty Langa, sekretarz Józef Ganke, porządkowy Romuald Nikulski. […] Publiczności miasta Poznania polecamy to nowe towarzystwo” – tak wielkopolska prasa poinformowała o utworzeniu „Sokoła” w Poznaniu. 

W stolicy Wielkopolski od 1860 roku funkcjonowało już niemieckie towarzystwo gimnastyczne „Turnverein”. Dwa lata później, 22 listopada, profesor Łazarewicz rozpoczął w budynku gimnazjum św. Marii Magdaleny zajęcia z gimnastyki, w których uczestniczyło około 20 osób. Pomysł ten szybko podchwyciły polskie gazety, które zachęcały zarówno młodszych, jak i starszych do brania w nich udziału. Idea założenia pierwszego polskiego „Sokoła” narodziła się w 1866 roku w lwowskim środowisku akademickim, a jego statut został zatwierdzony 7 lutego 1867 roku przez namiestnika Galicji. Powstanie towarzystwa, jak pisał Jan Snopko, związane było z sytuacją Polaków po klęsce powstania styczniowego. Organizacja ta miała więc niepodległościowe korzenie i patriotyczny charakter. 

4 lipca 1868 roku druhowie z Galicji przybyli specjalnym pociągiem do Poznania. Na dworcu, jak pisano w „Dzienniku Poznańskim”, na członków „Sokoła” oczekiwali licznie przybyli mieszkańcy. „Wszyscy byli jednym przejęci uczuciem, uczuciem serdecznego powitania tych, o których się wiele słyszało, a których się prawie wcale nie znało”. Nazajutrz na cześć znamienitych gości wydano obiad w Bazarze, poprzedzony uroczystą mszą świętą. W wydarzeniach brali udział wielkopolscy działacze m.in. Karol Libelt, Władysław Niegolewski, Henryk Szuman i Kazimierz Kantak. Wojna prusko – francuska, która wybuchła dwa lata później, spowodowała odłożenie w czasie planów zawiązania „Sokoła” w Poznaniu.

Na terenach zaboru pruskiego pierwszą tego typu organizację powołano w 1884 roku w Inowrocławiu, kolejną w stolicy Wielkopolski, a wkrótce po niej w Bydgoszczy. W święto Trzech Króli 1887 roku, w restauracji Bogusława Ziółkowskiego, mieszczącej się przy ówczesnej ulicy Klasztornej w Szamotułach, rozmawiano o ciężkim losie Polaków pod pruskim panowaniem. Jeden ze zgromadzonych mówił o „Sokołach”, które powstały w innych miastach prowincji dla „podniesienia oświaty ludowej i rozbudzenia poczucia narodowego wśród młodzieży polskiej, aby się nie dać Niemcom”. Wówczas powstała myśl: „brońmy się, załóżmy Sokoła w Szamotułach”, która przerodziła się w czyn za sprawą Jana Wnuka i przy wsparciu proboszcza parafii kolegiackiej ks. Tertuliana Wilczewskiego. Towarzystwo zostało zarejestrowane 28 stycznia, a jego pierwszym prezesem został Kazimierz Dziembowski. Wiadomość o powstaniu nowego koła z radością przyjęli druhowie z Poznania. Z czasem „Sokoły” zaczęto tworzyć w kolejnych miastach Wielkopolski, Gnieźnie, Ostrowie, Pleszewie i Śremie. 

Na początku lipca 1893 roku odbył się I Zlot Sokołów Wielkopolskich w Inowrocławiu, a na zjeździe delegatów w Poznaniu utworzono Związek Sokołów Wielkopolskich. W następnych latach powstawały towarzystwa w wielu innych wielkopolskich miastach – Trzemesznie, Gostyniu, Krotoszynie, Obornikach, Buku, Wrześni czy Środzie Wielkopolskiej. „Sokoły” jako towarzystwa gimnastyczne zajmowały się przede wszystkim upowszechnianiem aktywności fizycznej, która wyrabiała sprawność i siłę, organizowaniem zawodów sportowych, pokazów, zlotów, ale także uroczystości o charakterze patriotycznym. Jak słusznie zauważył Mieczysław Skonieczny, ćwiczenia gimnastyczne nie były „sobie same celem, ale tylko środkiem do wielkiego i świętego celu: do wyrobienia w druhach tężyzny ducha narodowego, którego hasłem i zawołaniem jest: za Wiarę, Ojczyznę i Wolność!”. Towarzystwa miały swoją próbę „ogniową” podczas powstania wielkopolskiego, w którym czynnie brało udział wielu druhów z „Sokoła”, jak choćby Franciszek Ratajczak – pierwszy powstaniec, który poległ w walce. Sokoli walczyli nie tylko w Poznaniu, ale także na prowincji, organizowali oddziały powstańcze i uzbrojenie. We Wronkach dowódca miejscowego gniazda, Walenty Błażejewski utworzył z jego członków oddział liczący około 100 powstańców. 30 grudnia 1918 roku zaatakowali więzienie zdobywając karabiny maszynowe i ręczne. Oddział uczestniczył w walkach pod Miałami, Kamioną, Klempiczem i Sierakowem. Zygmunt Ciesielczyk ,prezes szamotulskiego koła, w listopadzie 1918 roku utworzył Straż Obywatelską złożoną z ponad 100 druhów Sokoła. Po wybuchu powstania wielkopolskiego został wybrany komendantem wojskowym, a następnie komendantem Straży Ludowej. Z kolei Stanisław Putz, naczelnik „Sokoła” w Czarnkowie, zgromadził oddział liczący około 200 osób.

Na przełomie czerwca i lipca 1929 roku w Poznaniu odbył się Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa. Już tydzień wcześniej do stolicy wielkopolski zjeżdżały delegacje towarzystw z kraju i zagranicy m.in. z Anglii, Belgii, Finlandii, Francji i Włoch, a w dniach poprzedzających zlot odbyły się zawody lekkoatletyczne. Uroczysta inauguracja miała miejsce 28 czerwca w auli Uniwersytetu Poznańskiego. Kolejnego dnia rano odprawiono polową mszę św., po której rozpoczęła się wielka defilada uczestników. „Jak wypadła ona, jakiem echem odbiła się w Poznaniu i w całej Polsce, najlepiej o tym świadczą entuzjastyczne opisy dzienników oraz relacje ustne tych, którzy ją widzieli. Entuzjazm tłumów, witających Sokolstwo, wskazywał najmocniej, że Sokół jest nierozerwalnie związany z narodem, że stanowi jego emanację siły duchowej i tężyzny fizycznej.” – donoszono w prasie. 

Władze komunistyczne nie pozwalały na działalność towarzystw sokolich i doprowadziły do ich likwidacji, wiele z nich jednak odrodziło się po upadku systemu. 

Michał Dachtera

Bibliografia:

Janusz Karwat, „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” zaboru pruskiego w dążeniu do niepodległości”, „Dzieje Najnowsze: [kwartalnik poświęcony historii XX wieku]”, Tom 26 (1994)

Przemysław Matusik, „Historia Poznania”, T. 2, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2021

Czesław Michalski „Powstanie i działalność́ Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Lwowie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku”, w: „Lwów: miasto, społeczeństwo, kultura: studia z dziejów Lwowa”, T. 2, red. Henryk Żaliński, Kazimierz Karolczak, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków 1998

Mieczysław Skonieczny, „Za wiarę, ojczyznę i wolność”, w: „Czterdzieści lat pracy sokolstwa w Bydgoszczy 1886-1926 (z tego 34 lat pod rządami Niemiec)”, Bydgoszcz 1926

Jan Snopko, „Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Galicji 1867-1914”, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997

Jan Snopko, „Udział członków „Sokoła” w zbrojnej walce o niepodległość Polski (1914-1919)”, w: „Niepodległość i Pamięć” 2008, nr 2 

„Dziennik Poznański”, nr 154, 08.07.1868

„Gazeta Warszawska”, nr 279, 05.12.1862

„Pamiętnik Jubileuszowy „Sokoła” w Szamotułach 1887-1927”, Drukarnia Józefa Kawalera w Szamotułach, Szamotuły 1927

„Przewodnik gimnastyczny Sokół”, nr 8, 08/1893; nr 14-15, 1.08.1929

„Srebrna Księga Sokoła Poznańskiego 1886-1911”, Wydawca: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Poznaniu, Poznań 1911

„Wielkopolanin”, nr 151, 06.07.1894

„Wronieckie Sprawy”, nr 1, styczeń 1995

„Złota Księga Sokoła Poznańskiego”, Wydawca: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Poznaniu, Poznań 1936

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Jubileusz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Poznaniu, czerwiec 1926, Fotografia grupowa uczestników uroczystości przed gmachem Uniwersytetu w Poznaniu. W pierwszym rzędzie widoczni m.in.: wiceprezydent Poznania Mikołaj Kiedacz (piąty z prawej), kurator szkolny Bernard Chrzanowski (szósty z prawej) oraz komendant Policji Państwowej Województwa Poznańskiego inspektor H. Hass (czwarty z prawej), Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1128;

Na drugim zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Widok ogólny na uczestników zlotu i widzów zgromadzonych na stadionie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/1;

Na trzecim zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Trybuna stadionu z widzami podczas zawodów sportowych uczestników zlotu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/2;

Na czwartym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Zawody uczestników zlotu w biegach. Widoczna trybuna stadionu i fragment bieżni z zawodnikami, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/3;

Na piątym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Msza Święta polowa – moment podniesienia. Widoczne poczty sztandarowe, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/4;

Na szóstym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Trybuna honorowa przed ratuszem podczas przemarszu uczestników zlotu. Widoczni m.in.: prezydent Poznania Cyryl Ratajski, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/5;

Na siódmym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Przemarsz oddziału członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ulicami Poznania, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/6;

Na ósmym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Przemarsz oddziału członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ulicami Poznania, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/7;

Na dziewiątym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Przemarsz przedstawicieli Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z zagranicy ulicami Poznania, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/8;

Na dziesiątym zdjęciu: Zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z Wielkopolski w Poznaniu, lipiec 1931, Przemarsz pocztów sztandarowych Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ulicami Poznania, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1129/9;

Na jedenastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Defilada członków towarzystwa przed gmachem ratusza. W głębi, na schodach, widoczny m.in. wicewojewoda poznański Zygmunt Gronziewicz (z uniesioną ręką), Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/1;

Na dwunastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Msza na stadionie dla uczestników zlotu. Widok w stronę ołtarza, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/2;

Na trzynastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Widok ogólny stadionu podczas zlotu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/3;

Na czternastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Widok ogólny stadionu podczas zlotu. Z prawej widoczne m.in. delegacje z Wielkiej Brytanii i Włoch, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/4;

Na piętnastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Pokazy gimnastyczne jednego z żeńskich zespołów. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/5;

Na szesnastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Pokazy gimnastyczne polskiego zespołu z Berlina, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/6;

Na siedemnastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Pochód starszyzny „Sokoła” na Starym Rynku. Jako pierwszy idzie prezes Adam Zamoyski, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/7;

Na osiemnastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Członkinie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ze Śląska podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/8;

Na dziewiętnastym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Członkowie polskiego „Sokoła” z Francji podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/9;

Na dwudziestym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Członkinie „Sokoła” polskiego z USA podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/10;

Na dwudziestym pierwszym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Przedstawiciele „Sokoła” z Czechosłowacji podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/11;

Na dwudziestym drugim zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Przedstawiciele „Sokoła” serbołużyckiego podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/12;

Na dwudziestym trzecim zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Przedstawiciele „Sokoła” francuskiego podczas pochodu przez Stary Rynek. Z lewej widoczna starszyzna Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z prezesem Adamem Zamoyskim na czele (z uniesioną ręką); w głębi widoczni przedstawiciele „Sokoła” z Włoch, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/13;

Na dwudziestym czwartym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Delegacja z Wielkiej Brytanii podczas pochodu przez Stary Rynek. Z lewej widoczna starszyzna „Sokoła” polskiego z prezesem Adamem Zamoyskim na czele, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/14;

Na dwudziestym piątym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Członkowie orkiestry gniazda 157. w Holyoke (USA) podczas marszu ulicą, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/15;

Na dwudziestym szóstym zdjęciu: Wszechsłowiański Zlot Sokolstwa, czerwiec 1929, Przedstawiciele „Sokoła” polskiego z USA podczas pochodu ulicami miasta, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/5/440/16;

Na dwudziestym siódmym zdjęciu: Zawody lekkoatletyczne w hali krytej Sokoła w Poznaniu, 1936, Kazimierz Kucharski po biegu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/14/1042/1;

Na dwudziestym ósmym zdjęciu :Zawody lekkoatletyczne w hali krytej Sokoła w Poznaniu, 1936, Start w biegu podczas zawodów lekkoatletycznych. Od prawej: Kazimierz Kucharski, Jezierski, Alfons Małecki, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/14/1042/2;

Na dwudziestym dziewiątym zdjęciu: Trening członków Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Poznaniu, Najmłodsi członkowie Towarzystwa podczas grupowych ćwiczeń gimnastycznych, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, Sygnatura 3/1/0/6/1127.