Ziemia czarnkowska w powstaniu wielkopolskim - Powstanie Wielkopolskie

„[23.11.1933] zmarł ś.p. Włodzimierz Raczyński, inżynier dyplomowany, właściciel majętności Stajkowo, długoletni członek Rady Powiatowej i Wydziału Powiatowego, powstaniec i pierwszy polski starosta powiatu czarnkowskiego, odznaczony Krzyżem Niepodległości, orderem Polonia Restituta i Złotym Krzyżem Zasługi. Zmarły położył wielkie zasługi w organizacji stosunków naszego powiatu, po opuszczeniu go przez Niemców.” –  tak poinformowano w wielkopolskiej prasie o zgonie głównego organizatora oddziałów powstańczych na ziemi czarnkowskiej.

Raczyński był ziemianinem, właścicielem majątku Stajkowo koło Lubasza, ale także absolwentem berlińskiej politechniki i fabrykantem. Jesienią 1918 roku, gdy wielka wojna zbliżała się do końca, wystosował list do swojego brata ciotecznego – Zdzisława Orłowskiego, podporucznika w niemieckich szeregach, aby ten prędko stawił się we Wronkach. Młody oficer nie wiedział jeszcze jakie zadanie na niego czeka. 1 listopada opuścił armię, a dwa dni później wieczornym pociągiem stawił się w umówionym miejscu. Oczekujący go na dworcu kuzyn wpadł mu w ramiona krzycząc „Zdzichu, Polska będzie!”. Orłowski nie zrozumiał wówczas tych słów. Pojechali do Stajkowa, gdzie Raczyński wyjaśnił mu, że ziemia czarnkowska może odzyskać wolność wyłącznie siłą. Do swojej racji przekonał wcześniej Karola Nieżychowskiego, prezesa miejscowego „Sokoła” – organizacji złożonej z młodych mężczyzn rwących się do walki z okupantem. Jednak brakowało w jej szeregach osoby z odpowiednim doświadczeniem wojskowym, takiej jak Orłowski. 

Na niekorzyść sytuacji w Czarnkowie działa znacząca przewaga ludności niemieckiej, a także obecność sporych oddziałów nieprzyjaciela w pobliżu. Brakowało także broni. Co prawda Raczyński od września regularnie kupował ją z własnych środków. Wyposażono w nią pierwszy oddział około 200 osób – mieszkańców Lubasza, Stajkowa i okolicznych wsi. Uzbrojenie to było jednak niewystarczające, dlatego Orłowski nawiązał kontakt z sąsiednimi powiatami, a 4 stycznia 1919 roku udał się do Poznania by tu pozyskać niezbędnego wyposażenie. Następnego dnia zastała go wiadomość, że Czarnków został zdobyty przez stronę polską bez walki. 7 stycznia dowództwo wojskowe dokonało podziału Wielkopolski na kilka okręgów, a szefem czwartego obejmującego m.in. miasta Chodzież, Czarnków, Międzychód, Oborniki, Szamotuły i Wieleń mianowany został Orłowski. Kolejnego dnia pod nieobecność większości oddziałów powstańczych, które udały się do Chodzieży, Niemcy zaatakowali Czarnków. Niewielu obrońców dzielnie stawiało opór nieprzyjacielowi. Z sąsiednich miejscowości przybyły również posiłki,
a z Chodzieży wrócił oddział Orłowskiego. Miasto pozostało w polskich rękach. 

2 lutego 1919 roku oddział niemiecki zajął wieś Wrzeszczyna atakując od strony Wielenia. Powstańcy odbili miejscowość 4 lutego uderzając z dwóch stron i zdobywając przy tym sporą ilość broni, ale także kuchnię polową i konie. Następnego dnia Niemcy ostrzelali Rosko licząc, że we wsi stacjonują duże oddziały polskie. 7 lutego miała miejsce ponowna ofensywa. Wróg zaatakował w znaczącej liczbie około 2.000 żołnierzy, jednak, jak pisał Orłowski, dzięki bliskości Noteci z jednej strony i Puszczy Noteckiej z drugiej, nieprzyjaciel nie mógł rozwinąć frontu. O polskim zwycięstwie zadecydowało nadejście posiłków oraz użycie dwóch – trzech karabinów maszynowych, których obsługa nie wycofała się, a oczekiwała w lesie na rozwój wydarzeń. Ostatnim istotnym niemieckim uderzeniem było zaatakowanie 13 lutego w godzinach nocnych Romanowa. Miejscowość ta słabo obsadzona przez powstańców została zdobyta po kilku godzinach. Jednak zaalarmowane oddziały w Czarnkowie uderzyły z trzech stron i odbiły wieś zdobywając przy tym znaczące uzbrojenie. Trzy dni później zawarto rozejm w Trewirze, kończący powstanie wielkopolskie. Wyznaczono linię demarkacyjną, jednak przez kilka kolejnych miesięcy na terenach spornych zdarzały się jeszcze mniejsze potyczki. Traktat kończący I wojnę światową podpisano 28 czerwca 1919 roku w Wersalu. Część granicy z Niemcami została ustalona na Noteci, a Czarnków i Wieleń przypadły stronie polskiej. 

Włodzimierz Raczyński został pochowany 27 listopada 1933 roku na cmentarzu w Lubaszu. Jesienią, pięć lat później na jego mogile postawiono pomnik, poświęcony 6 listopada. W dwudziestą rocznicę obchodów wybuchu powstania listopadowego pod obrazem Matki Boskiej Lubaskiej złożono jako wotum szablę powstańczą pierwszego dowódcy powstania odcinka nadnoteckiego Zdzisława Orłowskskiego. Oficer zmarł 7 czerwca 1982 w Poznaniu, w wieku 90 lat, spoczął w mogile obok Raczyńskiego. Oprócz powstania wielkopolskiego uczestniczył również w wojnie polsko – bolszewickiej, III powstaniu śląskim i II wojnie światowej. Za swoje zasługi odznaczony został m.in. Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Niepodległości, Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i trzykrotnie Krzyżem Walecznych. Jest patronem szkoły podstawowej w Lubaszu i ulicy w Czarnkowie.

Na cmentarzu w Lubaszu znajduje się także zbiorowa mogiła 12 powstańców poległych w walkach pod Czarnkowem i Chodzieżą. Grobowiec zdobią rzeźby orłów i dziewczyny z wieńcem laurowym, nad którą umieszczono napis „Przechodniu: ucz się od nas, jak kochać Ojczyznę.” Zbiorowe groby powstańców znajdziemy również na cmentarzu w Czarnkowie i przy kościele w Rosku, gdzie od 2000 roku miejscowa szkoła nosi imię Powstańców Wielkopolskich. 8 stycznia 2019 roku na Placu Wolności w Czarnkowie odsłonięto pomnik Powstańców Wielkopolskich.

Michał Dachtera

Bibliografia

Andrzej Furier, „Zdzisław Orłowski. Powstaniec i obywatel z Wielkopolski”, Wydawca FNCE Sp. z o. o., Poznań 2018 

Arkadiusz Słabig, Marzena Teterus, „A Orzeł Biały znów w gnieździe swym gości. Walka o niepodległość i granice w powiatach nadnoteckich w latach 1918-1920”, wyd. Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Pile, Piła 2023

Referat M. Rapskiego z okazji 44 rocznicy powstania wielkopolskiego w dniu 6.01.1963 r. [Powstanie w Czarnkowie], maszynopis, Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygnatura: 53/1415/0/2.24/357

Opis walk ulicznych w Czarnkowie, 8.01.1919 r., autorstwa kpr. Grotta, rękopis, Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygnatura: 53/1415/0/2.24/357

Opis działalności powstańczej Jana Grafa w Czarnkowie, rękopis, Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygnatura: 53/1415/0/2.24/357

Opis działalności powstańczej Antoniego Grzesia w Czarnkowie, rękopis, Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygnatura: 53/1415/0/2.24/357

Wywiad z Andrzejem Henke, uczestnikiem powstania w Czarnkowie, 26.01.1971 r.,  maszynopis, Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: Zarząd Okręgowy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Poznaniu, sygnatura: 53/1415/0/2.24/357

Historia – Pamięć – Edukacja”

„Dziennik Poznański”, nr 272, 20.11.1933

„Kurier Poznański”, nr 545, 26.11.1933

„Ilustracja Polska”, nr 3, 15.01.1939

Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. Kazimierza Sosnowskiego: Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari, I.482.29-2020, Kwestionariusz i Wniosek na odznaczenie Zdzisława Orłowskiego Virtuti Militari; Kolekcja akt Powstańców Wielkopolskich, I.487.1461, Zdzisław Orłowski

Mapa „Zachodnie granice Polski: według Traktatu pokojowego z 28 czerwca 1919 r.”, wyd. Jakub Gracz, druk F. Pilczek, Poznań 1919 

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Odcinek dowództwa Lubasz powiat Czarnków, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/543;

Na drugim zdjęciu: Pozycja powstańcza pod Roskiem powiat Czarnków, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/439;

Na trzecim zdjęciu: Wkroczenie wojsk powstańczych do Roska powiat Czarnków, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/437;

Na czwartym zdjęciu: Przyczółek powstańczy w okopach koło Ciszkowa w powiecie czarnkowskim, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/427;

Na piątym zdjęciu: Pozycja powstańcza pod Roskiem powiat Czarnków. Stanowisko CKM, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/438;

Na szóstym zdjęciu: Pozycja powstańcza przy dworcu w Czarnkowie, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygnatura 53/884/0/8/433;

Na siódmym zdjęciu: Odsłonięcie tablicy ku czci pierwszego starosty powiatu Włodzimierza Raczyńskiego w Lubaszu, 06.01.1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/9/3407;

Na ósmym zdjęciu: Obchody rocznicy powstania wielkopolskiego w Lubaszu, 06.01.1939. Poświęcenie szabli pierwszego dowódcy odcinka nadnoteckiego. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/6/3316/1;

Na dziewiątym zdjęciu: Obchody rocznicy powstania wielkopolskiego w Lubaszu, 06.01.1939, Moment poświęcenie szabli pierwszego dowódcy powstania odcinka nadnoteckiego. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/6/3316/3;

Na dziesiątym zdjęciu: Obchody rocznicy powstania wielkopolskiego w Lubaszu, 06.01.1939. Poświęcenie szabli pierwszego dowódcy odcinka nadnoteckiego. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/6/3316/2;

Na jedenastym zdjęciu: Obchody rocznicy powstania wielkopolskiego w Lubaszu, 06.01.1939, Złożenie kwiatów na mogile powstańców wielkopolskich na cmentarzu w Lubaszu. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura 3/1/0/6/3316/4;

Na dwunastym zdjęciu: Nekrolog Włodzimierza Raczyńskiego, „Dziennik Poznański”, nr 272, 20.11.1933, Biblioteka Narodowa Polona;

Na zdjęciu trzynastym: Prezes Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich Zdzisław Orłowski wręczający sztandar koła Chorzów – Batory Związku Powstańców Wielkopolskich, 30.04.1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe, zespół: Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura: 3/1/0/6/1818/1;

Na zdjęciu czternastym: Prezes Zarządu Głównego Związku Powstańców Wielkopolskich Zdzisław Orłowski wręczający sztandar koła Chorzów – Batory Związku Powstańców Wielkopolskich, 30.04.1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe, zespół: Zespół Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygnatura: 3/1/0/6/1818/2;

Na zdjęciu piętnastym: Kościół w Lubaszu, fot. Michał Dachtera;

Na zdjęciu szesnastym: Wnętrze kościoła w Lubaszu, fot. Michał Dachtera;

Na zdjęciu siedemnastym: Pomnik powstańców wielkopolskich w Czarnkowie, fot. Michał Dachtera;

Na zdjęciu osiemnastym: Pomnik powstańców wielkopolskich na cmentarzu w Lubaszu, fot. Michał Dachtera;

Na zdjęciu dziewiętnastym: Pomnik Zdzisława Orłowskiego i Włodzimierza Raczyńskiego  na cmentarzu w Lubaszu, fot. Michał Dachtera.