Wielkopolanie w powstaniu warszawskim - Powstanie Wielkopolskie

„Alarm do rąk własnych Komendantom Obwodów. Dnia 31.7. godz. 19. Nakazuję W dnia 1.8. godzina 17.00. Adres m. p. Okręgu: Jasna 22 m. 20 czynny od godziny W. Otrzymanie rozkazu natychmiast kwitować.” – brzmiał rozkaz do wybuchu powstania warszawskiego. W tym roku przypada 80. rocznica tych wydarzeń. 

Zaplanowany na trzy dni zryw trwał aż dwa miesiące. Skutki jego było tragiczne. Życie straciło kilkanaście tysięcy powstańców, wielu zostało rannych lub trafiło do niewoli. Niemcy nie oszczędzili nawet ludności cywilnej. Według szacunków wymordowali około 180 tysięcy osób. Szczytem bestialstwa była egzekucja w dniach 5-7 sierpnia od 40 do 60 tysięcy mieszkańców Woli. Dowodzący akcją Erich von dem Bach-Zelewski i Heinz Reinefarth nigdy nie ponieśli konsekwencji. Co więcej drugi z nich został po wojnie burmistrzem, a następnie posłem do Landtagu. Warszawę zrównano z ziemią, a około 650 tysięcy osób wypędzono z miasta i okolicznych wsi. Spośród nich wielu trafiło do obozów koncentracyjnych i przymusowej pracy. 

W walkach powstańczych w Warszawie brali też udział Wielkopolanie. Na liście Instytutu Pamięci Narodowej jest ich ponad 900. Do najbardziej znanych należy bez wątpienia Adam Borys, ps. „Pług”. Syn Walentego i Heleny z domu Bartz. Urodził się w 10 grudnia 1909 roku w Niechanowie w powiecie gnieźnieńskim. Tu ukończył szkołę powszechną, a następnie gimnazjum w Gnieźnie, Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim i studia na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego. W 1939 roku został zmobilizowany i przydzielony do 17 Pułku Artylerii Lekkiej. Pod koniec września wraz z baterią, której był dowódcą dotarł na Węgry. Tam skonfiskowano ich uzbrojenie, a żołnierzy umieszczono w obozach jenieckich. W styczniu 1940 roku przedostał się do Francji, gdzie otrzymał przydział do 3 pułku artylerii lekkiej tworzącej się 3 Dywizji Piechoty Wojska Polskiego we Francji, skąd po niemieckiej ofensywie przedostał się do Wielkiej Brytanii. Tam ukończył szkolenia spadochronowe i dywersyfikacyjno-konspiracyjne dla cichociemnych. Pod zmienionymi personaliami jako Adam Gałecki przerzucony do Polski. Tu został oddelegowany do tworzącego się Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej. Dowodził oddziałem „Agat” (Anty-Gestapo) przemianowanym później na „Parasol”. Borys brał udział w walkach w Warszawie m.in. na Woli, gdzie został ciężko ranny. Po klęsce powstania osadzony w oflagu IV B w Zeithain. Po wyzwoleniu obozu wrócił do Polski. W 1965 roku uzyskał tytuł doktora nauk technicznych na warszawskiej SGGW. Zmarł 27 sierpnia 1986 r. w Witkowie. Spoczął na miejscowym cmentarzu. Na warszawskich Powązkach umieszczono jego symboliczny grób. Odznaczony m.in. Srebrnym Krzyż Orderu Virtuti Militari (V klasy), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami i Krzyżem Walecznych. 

Warto wspomnieć, że w walkach powstańczych w Warszawie brał też udział Henryk Czapczyk, późniejsza legenda Lecha Poznań. Urodził się 27 sierpnia 1922 roku w Poznaniu. W drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku był piłkarzem HCP Poznań. W grudniu 1939 roku wraz z rodziną wysiedlony do Ostrowca Świętokrzyskiego. W 1943 roku ukończył kurs w Szkole Podchorążych. W powstaniu warszawskim był dowódcą plutonu. Kilkukrotnie ranny, został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari wręczonym osobiście przez generała Tadeusza „Bora” Komorowskiego. Po upadku powstania warszawskiego osadzony w obozie dla jeńców. Od 1946 roku był zawodnikiem Warty Poznań, z którą zdobył mistrzostwo (1947) i wicemistrzostwo Polski (1946). W 1949 roku został piłkarzem KS ZZK Poznań, czyli dzisiejszego Lecha. Wspólnie z Teodorem Aniołą i Edmundem Białasem tworzył słynny tercet ABC. Po zakończeniu kariery trenował zawodników m.in. poznańskiej Olimpii i Lecha. Zmarł 30 sierpnia 2010 w Poznaniu. Spoczął na Cmentarzu Jeżyckim. 

W warszawskim zrywie walczyli także powstańcy wielkopolscy. Jednym z nich był Wiktor Skotarczak. Na świat przyszedł 11 października 1891 w Kamińsku koło Murowanej Gośliny. Po ukończeniu kursu handlowego rozpoczął pracę w Rogoźnie. W 1911 roku został zmobilizowany na dwuletnią służbę wojskową w armii niemieckiej. Po wybuchu I wojny światowej ponowie powołany do wojska. Został zwolniony w grudniu 1918 roku, a wkrótce po tym przystąpił do powstania wielkopolskiego. Organizował oddziały powstańcze w Rogoźnie, brał udział w walkach pod Budzyniem, Chodzieżą, Czarnkowem, Ryczywołem i Sokołowem. W lutym 1919 roku został dowódcą kampanii Rogozińskiej. Brał udział w wojnie z bolszewikami, podczas której dowodził m.in. trzema kompaniami piechoty i pociągiem pancernym. Po wybuchu II wojny światowej został powołany do Armii Poznań. Walczył w bitwie nad Bzurą, a następnie w Warszawie. Po klęsce walk w stolicy wyjechał do Poznania. Poszukiwany przez gestapo musiał uciekać. Pod nowym nazwiskiem wrócił do Warszawy. Przynależał do Związku Walki Zbrojnej. Wziął udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku wrócił do stolicy Wielkopolski. Został odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari (V klasy) i Krzyżem Niepodległości. Zmarł 21 sierpnia 1974 w Poznaniu. Spoczął na Cmentarzu Junikowskim w Poznaniu.  

Michał Dachtera

Bibliografia:

Wielkopolanie w powstaniu warszawskim, Lista uczestników Powstania Warszawskiego pochodzących z Wielkopolski,

https://biogramy.ipn.gov.pl/bio/form/520,Wielkopolanie-w-powstaniu-warszawskim.html 

Muzeum powstania warszawskiego, powstańcze biogramy: Adam Borys, Henryk Czapczyk,

https://www.1944.pl/powstancze-biogramy.html

Biogram Wiktora Skotarczaka, red. Bogusław Pawlak „Powstańcy wielkopolscy, Biogramy uczestników powstania wielkopolskiego”, tom XVI, Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/19, Poznań 1919,

Marcin Jurek, „Jeden z tercetu: Henryk Czapczyk (1922-2010)”, W: „Kronika Miasta Poznania: miesięcznik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania”, Wydawnictwo Miejskie Posnania, nr 1, Poznań 2022.

Zdjęcia:

Na pierwszym zdjęciu: Powstanie warszawskie, udzielanie pomocy rannemu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na emigracji, Sygnatura 3/21/0/-/218.

Na drugim zdjęciu: Powstanie warszawskie, posiłek powstańców, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na emigracji, Sygnatura 3/21/0/-/222.

Na trzecim zdjęciu: Oddziały Armii Krajowej opuszczają miasto po kapitulacji, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zespół Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na emigracji, Sygnatura 3/21/0/-/223.

Na czwartym zdjęciu: Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście podczas Powstania Warszawskiego, Biblioteka Narodowa Polona.

Na piątym zdjęciu: Ppor. Henryk Czapczyk z plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” na stanowisku w zniszczonym pomieszczeniu budynku przy ul. Wiejskiej 11, Śródmieście Południowe; Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: POWSTAŃCY; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3502; Data wykonania: 2 dekada września 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na szóstym zdjęciu: Śródmieście Południowe. Żołnierze z plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” na ulicy Wiejskiej. Siedzą od lewej: ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”, NN, kpr. pchor. Henryk Dutkowski „Kosowski”;Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KOBIETY; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3529; Data wykonania: 7 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na siódmym zdjęciu: Śródmieście Południowe. Żołnierze plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” przy ulicy Wiejskiej. Trzeci od lewej ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”; Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: UZBROJENIE; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3544; Data wykonania: wrzesień 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na ósmym zdjęciu: Fotografia z Powstania Warszawskiego. Śródmieście Południowe. Ppor. Henryk Czapczyk „Mirski” z plutonu NSZ „Sikora” w składzie 2 kompanii „Ziuk” batalionu „Miłosz” w ogrodzie przy ulicy Chopina. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KAPITULACJA I EWAKUACJA; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3571; Data wykonania: 2-3 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na dziewiątym zdjęciu: Grupa żołnierzy z plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” na stanowisku w zniszczonym pomieszczeniu budynku przy ul. Wiejskiej 11, Śródmieście Południowe. Pierwszy od lewej ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: UZBROJENIE; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3503; Data wykonania: 2 dekada września 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na dziesiątym zdjęciu: Grupa żołnierzy plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” przed kamienicą w Śródmieściu Południowym. Stoją: plut. pchor. Jan Podhorski „Zygzak” – siódmy od lewej, kpr. Włodzimierz Jakimowicz „Szczapa” – dziesiąty od lewej, kpr. pchor. Henryk Dutkowski „Kosowski” – czwarty od prawej. Klęczą od lewej: zbrojmistrz Józef Krynojewski, NN, ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”, „Śmigły” Pałaszewski. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KAPITULACJA I EWAKUACJA; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3536; Data wykonania: 6-7 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na jedenastym zdjęciu: Śródmieście Południowe. Grupa żołnierzy plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz”. Stoi pierwszy z prawej kpr. pchor. Jerzy Kokczyński „Boczkowski”. Siedzi pierwszy z prawej plut. pchor. Jan Podchorski „Zygzak”, drugi od lewej ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KOBIETY; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3532; Data wykonania: 5-6 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na dwunastym zdjęciu: Śródmieście Południowe. Grupa żołnierzy plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz”. Stoją od prawej: plut. pchor. Jan Podhorski „Zygzak”, plut. pchor. Jerzy Jankowski „Bożym”, kpr. Włodzimierz Jakimowicz „Szczapa”, żołnierze NN. Klęczący po lewej ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: POWSTAŃCY; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3531; Data wykonania: 5-6 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na trzynastym zdjęciu: Śródmieście Południowe. Grupa żołnierzy plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz”. Stoją od prawej kpr. pchor. Tadeusz Kisielewicz „Lech Lechowski”, NN, kpr. Włodzimierz Jakimowicz „Szczapa”, ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”. Drugi od lewej kpr. pchor. Jerzy Kokczyński „Boczkowski”. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KOBIETY; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3533; Data wykonania: 1 dekada października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.

Na czternastym zdjęciu: Grupa żołnierzy plut. NSZ „Sikora” w składzie 2 komp. „Ziuk” Batalionu „Miłosz” na podwórzu kamienicy w Śródmieściu Południowym. Stoi pierwszy z lewej ppor. Henryk Czapczyk „Mirski”, drugi od prawej plut. pchor. Jerzy Jankowski „Bożym”, trzeci od prawej kpr. Włodzimierz Jakimowicz „Szczapa”. Kolekcja: Henryk Świercz „Świerszcz”; Kategoria: KAPITULACJA I EWAKUACJA; Nr inwentarzowy: MPW-IN/3538; Data wykonania: 7 października 1944; Autor zdjęcia: Henryk Świercz „Świerszcz”; Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego.